Gonzalo Navaza, A torre da derrotA, Vigo, Xerais, 1992.

[Publicado en Colóquio/Letras, 137-138 (1995), 247-249]

Na importante eclosión vivida pola poesía galega nos últimos quince anos hai dúas notas caracterizadoras que ao meu xuízo destacan por riba das demais. Unha vén dada pola entrega colectiva de todos os poetas Bvalería dicir que con independencia da súa filiación cronobiolóxica e da súa opción estéticaB á fundación dunha linguaxe poética nova, favorecedora de tensións descoñecidas na expresión lírica en galego desde o tempo da vangarda. A segunda nota refírese á insuficiencia de vertebración dese exercicio fundacional, á ausencia de tendencias Bnon necesariamente organizadasB capaces de animaren algún tipo de dialéctica ou simplemente de discusión literaria stricto sensu. Entristece lembrar que nestes anos os asuntos máis debatidos á luz pública teñan sido a cuestión ortográfica e a adscripción a esta ou estoutra asociación de escritores, e desalenta Bnon precisamente por fatigaB contar o número de revistas de poesía ou considerar a súa escasa vitalidade. Correlato natural do anterior vén sendo unha tendencia á dispersión estética e á singularización no exercicio poético celebrada talvez en exceso ata hoxe por case todos. Alén disto, a ausencia de debate vese acompañada doutro baleiro non menos trascendente, o  que corresponde a unha crítica eficaz e independente do exercicio creativo. A desarticulación desta ten coadxuvado sen lugar a dúbidas á asunción dun precoz acomodo entre os poetas novos, ás veces afecto ao manierismo ou á gravidade académica, denunciado xa por algún anxo caído do noso boreal parnaso.
 No panorama descrito a creación poética do profesor, traductor e lexicógrafo Gonzalo Navaza (Lalín, 1957) non resulta excepcional. É máis, diríase que as súas dúas entregas son un novo reforzo impar daquela investigación de liñas poéticas que apuntabamos e que tan ben identifica á xeración poética á que se incorpora, nominalmente consolidada xa como a dos 80. Tanto Fábrica íntima (1991) como A torre da derrotA (1992) supoñen pois en primeira instancia unha nova exploración insólita da lingua e das súas capacidades, no segundo caso decididamente experimental a pesar de manter numerosos lazos Ben especial, temáticos e de tonB cos poemas máis ortodoxos de Fábrica íntima. 
 Nese primeiro libro, e xa desde os iniciais poema e verso ("Tece soa a súa tea a lenta tarántula"), o autor apresurábase a declarar por vía alegórica unha concepción da poesía en canto construcción que se manifesta BinseparábelB ao pé da identidade. Producto e fábrica enunciados, si, pero nunca accesorios; de feito, irrenunciábeis. A palabra lírica, por tanto, como un tecido íntimo e silandeiro que só subsidiariamente incorpora o confesional, a circunstancia..., a vida. Como a arañeira, indicio de calada existencia antes que testemuño ou arela de deixar pegada. En certo modo, segundo vemos, configuraba Navaza no seu primeiro libro unha postulación da poesía como dubidosa e acalada catarse, velada compaña e consolación do artífice nunha mirada que filiaremos como senequista. Afirmábase así a  crenza en que a pesar de que "todo está perdido" ao home lle cómpre actuar ignorando esa derrota, aceptando como certo que a palabra ilumina leveira a noite. Eis o único acto de fe, o que instaurará a palabra como torre da derrota.
 Aí parecen radicar unha poética e ars moriendi que desde logo teñen algo de cerimonia e ofrenda, pero ante todo de compromiso ético. Parecerá excesivo dicir con algún crítico que tamén de gravidade metafísica; porque na humildade desa ofrenda Bunha das bandeiras menos ocultas do libroB afástase o poeta tanto da exaltación romántica do eu como do pulo creacionista que latexa en case toda a poesía posterior ás vangardas. Había en Fábrica íntima un diálogo coa concepción medieval do quefacer poético: o vello mester artesanal que submerxe a voz propia Bcomo un eco máisB no río da tradición, que acaso é tamén un "don múltiple e unánime" como a noite que se convoca nun fermoso poema.  Non se aspiraba, pois, a construír un mundo; queríase a penas interpretar desde o sometemento ao ritmo moi escasos signos. En particular os das sombras, a memoria  e o tempo. O lento labor da morte.
 Ese designio non se ve alterado agora en A torre da derrotA, sorprendente publicación escrita en palíndromos á que lle acaería mal o rótulo de "colección" polo que ese substantivo ten de suma, de acopio impreciso e aberto de unidades. Non, no texto de Navaza, magnífico na edición e nos contrapuntos gráficos de Seara, hai unha calculada arquitectura que afecta non só á simetría do verso senón que se estende á progresión das seis partes do libro como construcción xeométrica: breve discurso sobre a condición do eu-poeta que incorpora catro excursos sobre os símbolos e a realidade inmediata que o acollen. No rico limiar de Álvarez Cáccamo xa se nos advirte que a escrita palindrómica non é aquí mera prestidixitación ou divertimento (incluso parecería empobrecedor cualificala de recurso). Algo semellante se ven obrigados a lembrar os eséxetas da ética proposicional de Spinoza, na que moitas veces a perfección da forma parece xogar a agachar o concepto, igual que o sorriso da trapecista oculta sempre a vertixe propia e a fortaleza do músculo.
 Estamos perante unhas variacións sobre un tema propio, un tema xa presente no primeiro dos libros do autor. Pero é innegábel que os palíndromos de A torre da derrotA supoñen o paso ao outro lado do espello, ao outro vaso da clepsidra a través da agudeza Be da angostura, )por que non dicilo?B do vértice. Agora xa non lle basta ao poeta coa interpretación dos signos. Gonzalo Navaza xoga demiurxicamente á súa instauración cedendo en fin a aquel pulo creacionista que faltaba en Fábrica íntima. A voz autorial como medido enigma (creo que menos lúdico do que quere Cáccamo) nos límites dunha homenaxe ao trobar clus medieval e á literatura sapiencial e gnómica, a páxina como escenario de polaridades (destino-albur, arte-natura, poesía-vida...), o libro como esmerada esfinxe: "Azar trazA / A torre da derrotA / E ti, Onán na noitE". Alto oficio, en todo caso.
 Son moi clarificadores os lemas nos que se apoia o escritor, en especial o primeiro cuarteto do soneto "Correspondencias" de Baudelaire e as diversas referencias ao Zohar e á cábala gnóstica castelá da fin da Idade Media. Tanto nos versos do simbolista francés como na arte combinatoria dos grafemas practicada a partir do Séfer Yetsirá ou Libro da creación subxace a idea de que o aparencial, aprehendido na sinfonía sensorial e elaborado pola intelixencia, é unha invitación a descubrir as regras do universo, da divindade e a luz, en definitiva da creación. Non parece esaxerado convirmos, xa que logo, en que A torre da derrotA pode lerse como unha delicada e cabal glosa daqueles lemas, de certo en absoluto ornamentais.
  Posúen estas construccións de Gonzalo Navaza, en fin, un trazo escultórico. Recoñécese nun dos poemas, aquel que demanda: "Ocluso o sulcO, / o / Ateo poetA / Labre vudú verbaL". Se a escultura consiste nun baldeirado, por inversión, do mundo, nun restar materia e accidentes a algo que se pretende esencial Bese volume finalmente acadadoB a palabra lírica pode verse tamén como depuración do prescindíbel, como eliminación de todo aquilo que non contribúe a tensar a expresión. Por iso afirmaba Ezra Pound que a diferencia entre a prosa e a poesía radica na diversa intensidade da palabra. En xeral, algo que soubo comprender moito mellor a poesía oriental que a de Occidente, a fanopea que a logopea por volver ao poeta norteamericano. Navaza aproxímase vocacionalmente a aquela cando escrebe: "E se acaso a rosa caesE, / Aire só seríA".