Xa está anunciado e á ciencia non hai quen a pare, pero na primeira ocasión en que descuarticen un porco para lle extraer a víscera cardíaca e lla transplantar a un ser humano, afundiranse no xudre máis ruín todas as metáforas da educación estética e sentimental do planeta, ou polo menos deste cacho que nos tocou en sorte vivir aos occidentais. Eu non sei a importancia que ten o corazón noutras tradicións, pero na nosa foi de sempre a víscera na que centramos o mellor e o peor do que levamos dentro.
     Xa cifraba nel todos os seus sufrimentos amorosos un dos máis antigos poetas de nós, Bernal de Bonaval, alá polo século XIII: Ay Deus! E quen mi tolherá / gram coyta do meu coraçón. E dende aquela non deixou de bombear todo un abano de sentimentos, dende os máis ruíns ata os máis nobres e xenerosos.
     Baudelaire puido aínda escribir Mon coeur mis à nu, exercicio obsceno cando ocorra a catástrofe do transplante. Pola súa banda a nosa Rosalía converteuno nunha magnífica rosa de cen follas, detalle que non sabía Isolina Carrillo cando o transformou en gardenias para Machín: Dos gardenias para ti/ con ellas quiero desir te quiero / te adoro, mi vida/ ponle toda tu atensión / porque son tu corasón y el mío...
     Con qué ánimo poderemos dicirlle á persoa amada que a queremos con todo o corazón, se ao peso, na carnicería do barrio, non valerá moito máis alá de 54 pesetas. ¿¡Alma, corasón y vida y nada más!?, preguntarase e protestará alguén a quen queremos seducir coa nosa humildade, infortunio e ansias de lle entregar todo o pouco que temos. Que non é que sexa pouco, senón que non será nada. Porque, claro: a alma, como non se ve, é moi fácil ofrecela.
     Doutra banda, iso da vida tamén é abondo abstracto e non compromete nada: un futuríbel probábel pero non seguro, tendo en conta o perigoso que está o tráfico; e mesmo pode volverse nunha carga, se non leva aparellada unha nominiña fin de mes con que mantela. E xa só queda o asunto do corasón... y nada más.
     ¡¿E nada máis?! É dicir: ¿54 pesetas, a moito valer? Iso fica moi lonxe de la bien pagá do Miguel de Molina, que se levaba un puñao de parné.
     Non obstante, as disputas entre namorados non van ser o máis grave do asunto. Ao fin e ao cabo, para prometérense fidelidade eterna sempre poderán botar man da hipófise ou da glándula pineal que é onde antes residía a alma e que non coido eu que se chegue a transplantar nunca, porque ademais xa se sabe que os tranchos non teñen alma. Ou poderán ofrecerse o bazo, por un acaso, que, como non serve para nada, non será motivo de transplante e está sen estrear metáfora. Non, non é iso o máis grave. Tampouco non será o máis grave que o canon vaia quedar moi estragado e problemático ao ter que eliminar do seu centro a maior parte do patrimonio literario universal para no seu lugar procurar textos nos que non apareza a xa por sempre noxenta connotación porcina.
     En fin, ao case adolescente Borges das Cartas del fervor anoxábano, como a un servidor, as prolongacións das imaxes ultraístas, e por iso eu tampouco non quero esgotar as posibilidades que o tema me daría para sulagar o lector nunha erótica e porcina depresión.
     Pero é que o máis grave das donacións de órganos por parte dos quinos reside no feito sabido de que deles se aproveita todo, e entón teremos que facer versións eroticamentes correctas dos textos clásicos, substituíndo todo aquilo que connote posibilidades de transplante (pel, morros —digo labios, que esa é outra— mamelas, coxas, orellas, dentes, etc.) por outras palabras que poidan seguir facendo felices aos namorados ansiosos de vivir eternamente coa parella dos seus soños.
     Ponle toda tu atensión por que son tu epífisis y la mía, non queda tan bonito de momento porque aínda non estamos afeitos, pero sempre haberá un gran poeta que eleve iso a categoría poética. Dígocho coa glándula pineal na man, lectora/lector.

     ¿Que vai ser da literatura? Esa é a pregunta que se fai o crítico alemán Lothar Baier no título dun seu libro recén saído. Nós, os galegos, tamén poderiamos preguntarnos qué vai ser da literatura galega. Seguramente os finais de século, e supoño que moito máis os de milenio, que é o caso no que nos atopamos os occidentais, sempre son propicios para facer recontos e preguntas. Recontos do que se construíu ou destruíu durante o tempo que queda atrás e preguntas sobre qué facer ou non facer no tempo que vén por diante.
     O reconto que os galegos podemos facer da nosa literatura no que vai de século é ben aleccionador, simplemente porque pasamos de non ter practicamente unha literatura a tela e a tela puxante e consolidada, malia que haxa quen pense (quizais porque os seus desexos de que así fose se sobrepoñen á realidade ostensíbel) que segue a ser unha literatura cativa.
     Cando entrou o século XX tamén debeu ser aleccionador mirar para atrás e contemplar o que estaba feito, a pesar de que os libros existentes por aquel entón puidesen contarse tan só por unhas poucas ducias. Ese reconto fíxoo, efectivametne, en 1903 e 1911 Uxío Carré Aldao, que xa puido falar de literatura galega porque así o avalaban os nomes de Rosalía, Lamas Carvajal, Marcial Valladares, Eduardo Pondal, Curros Enríquez, López Ferreiro, Xoan Manuel Pintos, García Ferreiro e unha non pequena nómina de autores menores. Pero o que hoxe chamamos sistema literario era realmente moi feble, pois a falta de lectores, de crítica, de editoriais, de canles de publicidade e de distribución, unido todo á inestabilidade da lingua escrita, non permitía outra cousa.
     Ó entrarmos no século XXI a nosa literatura cóntase xa por miles de títulos e o número de autores por varios centos. Os elementos que estructuran o sistema literario, é dicir, a literatura como institución social, posúen agora una solidez que tan só negará quen non quera vela. Existen lectores que xa podemos contar por algúns (non moitos, dende logo) miles, mesmo descontando aqueles que tan só len por obrigas escolares. O mundo editorial non é ruinoso nin ten que nutrirse exclusivamente de voluntarismos e patriotismos, como ocorría cando entramos no século XX e seguiu ocorrendo todo ao longo do mesmo ata hai vinte anos ou menos. Todo polo contrario, e rendíbel e competitivo, malia ter que vivir moito das subvencións. A crítica, que é outro factor importantísimo, non é tan escasa como se adoita dicir, aínda que para alguén, ao mellor, mesmo resulta excesiva porque algo terá que o obriga a rascarse. As revistas culturais proliferaron xa nos anos vinte pero moito máis nos últimos anos. En fin, se miramos elemento por elemento non podemos dicir que non teñamos xa ben consolidado este sector da vida cultural galega. Polo tanto, os recontos a que faciamos alusión máis arriba son positivos, mírese por onde se mire.
     Agora o asunto é mirar para adiante e aí si que podemos atopar certas interrogantes que convirá despexar axiña. ¿E il que vai ser da literatura galega? Algúns dos críticos máis importantes do mundo son pesimistas sobre o futuro da literatura, en xeral, e sono porque detectan unha paulatina degradación e empobrecemento de moitos deses elementos de que viñemos falando nas liñas escritas ata aquí. ¿E il que pasará en Galicia coa literatura? Intentos dalgunhas respostas quizais veñan en próximas entregas.

     Existen varios indicios de que a literatura, ese exercicio da escrita que ten a rara cualidade de poder ofrecernos resultados o mesmo de poderosos e atractivos, tanto se nos sulaga nos aromas máis saborosos do edén coma se o fai nos caldeiros de pus do inferno máis ruín, corre o perigo, ou quen sabe se o alto designio, de desaparecer nos próximos anos nunha práctica autoinmoladora consistente en producir no seu propio organismo os elementos destructores que acabarán disolvéndoa.
     Non hai moitos días, un grupo de expertos, entre os que se encontraban grandes figuras internacionais das letras, víronse na tesitura de ter que dicir que o mercado estaba afogando a arte literaria pero que (viñan dicir, máis ou menos) mantendo a fe nela todo se ha salvar finalmente.
     Non sabe o meu lector ata qué punto un servidor, que cifra no acto da lectura o pracer máis apaixonante e continuado que coñece, non sabe, digo, con qué forza querería que se cumprisen as palabras balsámicas emitidas por aqueles persoeiros das letras. Pero o caso é que día a día o que se ve triunfar é a estratexia mercantil ben orientada, a imaxe publica ben asesorada, a coacción implacábel, a infamia organizada, o infundio convenientemente difundido, a ovella ben acomerada en certos pesebres, a capeliña dos amigos dispoñendo altofalantes para a mediocridade, en fin, moitas cousas que para nada contan coa aura esplendente dun bo texto elaborado e traballado por alguén na soidade do papel en branco.
     Ben é certo que, no fondo, aos incondicionais da literatura non nos vai nin non vén moito no asunto pois, tendo en conta o patrimonio universal que fomos reunindo durante dous mil cincocentos anos, gardamos lectura abonda de aquí á eternidade e volta a empezar, se fai falla, sen perigo de aborrecemento. De todos os xeitos, algo xenerosos somos e, non conformándonos con só o noso benestar, supoño que todos deplorariamos que rematase esta apaixonante aventura de seguir para adiante na procura de novos horizontes e de novas posibilidades expresivas, porque non somos quen de concibir unha sociedade moderna que renuncie ao enorme enriquecemento que supón para ela a práctica que fagan os seus membros dese diálogo tamén solitario que, enfrontando unha mirada e unha intelixencia lectora con outra mirada e outra intelixencia escritora, produza o milagre da transformación das dúas partes.
     Moitos factores están a apuntalar dende hai tempo o estaribel no que os patibularios da literatura afiarán a coitela que guillotinará finalmente a fermosa dona. O curioso é que non hai culpábeis á vista, senón toda unha maquinaria mercantil cada vez mellor engraxada en que cada peza, cada individuo ou equipo técnico cumpre á perfección, mesmo con grande profesionalidade, o que se lle solicita, é dicir, todo o necesario para que o mercado funcione con fluidez e beneficio, sen ás veces nin tan sequera mirar qué doncela están a adoviar para levar aos altares dos circuitos comerciais, ao final dos cales tan só vemos unha bolsa de plástico e unha man compradora que leva dentro dela, en moitas ocasións, unha morea de basura impresa, iso si, moi "bonita", que non aguantará a proba de chegar á páxina dez sen que nos entre a desgana, o desmaio, o inevitábel fastío.
     É moi posíbel que entremos nunha era na que unha serie de gruñidos (a estética grunch, growl ou grunt, non sei cómo se di) máis ou menos organizados e milleiros de folios encardernados en deseños primorosos, que nada terán que ver coa limpidez da palabra ben falada nin coa nobreza do libro, abonden para cubrir as necesidades da vida social, do mesmo xeito que atopamos nas tendas de Todo a Cen o necesario, e moito máis, para o enxoval doméstico de plásticos e cascarillas. Nin se sabe cánto tempo tardará en culminarse este proceso, que xa empezou hai tempo. Para entón, este servidor non vai ter máis remedio, bendito e devecido remedio, que pecharse na súa biblioteca a falar coas voces que lle chegan dende dous mil anos de sabedoría seleccionada.

     A Brice Echenique horrorízanlle o xa prehistórico fax e o seu substituto, o CE ou Correo Electrónico (E-mail, para colonizados). Ao novelista peruano gústalle escribir cartas e facelo ao vello estilo. Niso parece estar de acordo con Saramago, quen mesmo aplicou certo patetismo cando seica dixo que "endexamais unha bágoa emborranchará un E-mail", aludindo ao entrañábel xesto de intimidade e de comunicación quente que supón o acto de escribir unha carta co propio puño e coa propia letra, tantas veces, efectivamente, difuminada polo sentimento salgado dunha bágoa. Iso está moi ben. Pero...
     Antóllaseme non obstante que o CE, que é a última marabilla con que nos agasallou a cibernética aos preguiceiros da epístola manual e tamén da mecánica, pode restaurar, e mesmo multiplicar, o san costume da correspondencia epistolar, abandonado hai xa moitos anos a favor do teléfono, transmisor de palabras que leva o vento. Hai que ter en conta que o CE che atravesa o planeta en poucos segundos e che elimina todo o proceso de embutir o papel no sobre, mollar a banda engominada, pegar o selo e ir ao buzón botar a carta, que chegará ao seu destino (se chega) nuns cantos días.
     Doutra banda, co CE é moi posíbel que os arquivos se vexan moi enriquecidos documentalmente deica en adiante gracias precisamente a este servicio planetario que rexeitan os que prefiren seguir pola vella.
     O que si será digno de estudiarse algún día é a evolución do estilo a través do CE, porque dende logo este novo procedemento, en principio, non ten por qué impedirche escribir como queiras, toda vez que tes a posibilidade de borrar en pantalla cantas veces queiras antes de dar por bo o texto definitivo, pero moito me parece que, en gran medida, che exime de coidar, non só o estilo, senón mesmo a correción gramatical do que escribes. A urxencia na resposta sempre che servirá de coartada, e as túas faltas de ortografía, a túa falta de imaxinación ou a túa nula capacidade para escribir poderás botalo, todo xunto, no mesmo saco exculpatorio da precipitación e das presas. Pero polo menos, é moi posíbel que se restableza durante algún tempo, como xa está a ocorrer agora mesmo, a comunicación por escrito. Non por moito tempo, quizais, dados os enormes avances da informática, que, de seguir así, vai sacarnos os pensamentos directamente, sen movermos unha pestana.
     ¿E il de cándo datarán as primeiras pizarras escolares tal e como as coñecimos? Haberá que mirar unha enciclopedia, pero mentres non o facemos ocórreseme que no seu momento deberon significar un gran avance na economía, mobilidade e democratización da escritura, coas posibilidades que tiña de poder borrar e volver a raiar sobre a súa superficie, como un palimpsesto pero menos complicado e supoño que máis barato. E aínda así, aínda dando por suposto que fose un gran avance, a pizarra nos situaba máis preto da prehistoria ca da modernidade.
     Só unhas poucas xeracións temos percorrido o camiño que vai da pizarra escolar, na que raibamos cun estilete do mesmo material chamado "pizarrillo", á rede planetaria que chamamos Internet, e estamos a velas vir polo que puidera aínda presentársenos por diante, se a natureza nos dá vida abonda.
     Nese percorrido temos pasado por etapas intermedias tan apaixonantes como a da pluma estilográfica, que permitía escribir de corrido sen ter que mollar a cada pouco no odioso e cheirento tinteiro do pupitre. A estilográfica, nun principio, debeu ser só accesíbel aos "indianos", que case sempre volvían (os que volvían) de América tan analfabetos como foran pero lucindo como adminículo suntuario, en irmandade co reloxio de ouro pendurante de cadea de ouro atravesando os enormes bandullos, unhas preciosas estilográficas con caperucho tamén de ouro prendidas no peto da americana canda un pano (poñamos) de organdí.
     Ao alcance dos escolinos non debeu estar, dun xeito estendido e doado, ata ben andada a década dos sesenta. Con anterioridade, só os nenos de familias acomodadas podían darlles envexa con tan marabilloso instrumento aos compañeiros menos afortunados. Eu recibín unha en premio por recitar unha horrosa poesía na "Fiesta del Arbol" celebrada en Lavacolla alá polos anos 1952 ou 1953, pero coido que nunca puiden escribir con ela, debía ser tan ruín e cativa coma o poema. De xeito que este episodio non debe facer estatística.
     Aínda bo é que nese camiño, un bo día dos anos cicuenta e moitos apareceu o simpático e misterioso bolígrafo. Milagre dos milagres, porque agora xa non había nin que cargar tinta como as estilográficas. Agora, polo bico dun canudo, unha boliña minúscula e máxica ía deixando un precioso ronsel de colores a elixir que nin sequera emborranchaba a plana. O bolígrafo foi un elemento democrático e liberador, salvador de malleiras, aforrador de bágoas e de mocos, ao permitir a todos, nenos e nenas, sen distinción de fortuna, facer os deberes limpos (dentro dun orde, claro).
     A máquina de escribir, pola súa banda, tampouco non foi de uso común polo elevado coste que supuña, de xeito que chegar a posuila era pouco menos que imposíbel para unha economía normal. Con ela ocorreu o mesmo que está a ocorrer agora mesmo respecto do ordenador e do CE. A máquina foi rexeitada por moita xente porque tamén enfría e fai menos íntimo o acto de escribir, segundo afirman quen así pensan. Pode ser. Sen dúbida é un pracer admirar un manuscrito de caligrafía coidada. Pero fronte dese grupo caligráfico emerxeu outro amante do teclado que elevou á categoría de mito a Remington, a Woonderstood ou a Olivetti portátil e segue agarrado a elas como os outros á estilográfica ou ao "boli".

     Nunha entrevista televisada Torrente Ballester dicía que cando el era novo a aldea era a Idade Media, a maxia, e Ferrol cidade a Idade Moderna, a racionalidade. De xeito que, digo eu, ir dunha á outra supoñía non só viaxar no espacio senón tamén no tempo e nos soños. E esta é unha vivencia que puidemos experimentar moitos galegos ata hai ben pouco.
     Ocorre o mesmo coa renovación tecnolóxica e o asunto da escritura: aínda quedamos unhas poucas xeracións que puidemos facer o percorrido dende a Idade Antiga a hoxe a través dos utensilios da escritura. Pois ¿e il de cándo datarán as primeiras pizarras tal e como as coñecimos os escolares do noso tempo? No seu momento deberon significar un gran avance na economía e mobilidade da escritura, coas posibilidades que tiñan de poder borrar e volver a raiar sobre a súa superficie. Sen embargo a pizarra, por rudimentaria, situábanos aos nenos dos anos cincuenta preto da Prehistoria, alá cando quizais xa o ilustrado local do cincel de cuarzo e martelo contundente miraba de esguello ao snob aquel que debuxaba os petroglifos cun "pizarrillo", non no duro penedo, senón nun cacho de laxe negra e delgada que sacaba da faldriqueira.
     Só unhas poucas xeracións temos percorrido o camiño que vai daquela pizarra á rede planetaria que chamamos Internet. Nese percorrido pasamos pola pluma de aceiro con mango, que atopaba no pelo dos nenos inigualábel cepillo limpador, e pola estilográfica, todo un toque de distinción, pois che permitía escribir sen ter que mollar a cada pouco no odioso e cheirento tinteiro do pupitre. Pero nada tan apaixonante como cando un bo día apareceu o simpático e misterioso bolígrafo. Unha epifanía. Agora, polo bico dun canudo, xurdía unha boliña minúscula deixando no seu pasar un máxico ronsel de cores a elixir que nin sequera emborranchaba a plana. O bolígrafo, medio curmán, pero en fino, do asqueroso lapis-tinta (que era un querer e non poder), foi un elemento democrático e liberador, salvador de malleiras, aforrador de bágoas e de mocos, ao permitir a todos, sen distinción de fortuna, facer os deberes relativamente limpos (sen pasarse). Houbo quen non superou esta etapa.
     A máquina de escribir tampouco non foi de uso común polo elevado coste que supuña e porque de todos os xeitos pasaba máis tempo no Monte de Piedade ca en mans do dono. Chegar a posuila era pouco menos que imposíbel para unha economía normal. Doutra banda, con ela ocorreu o mesmo que está a ocorrer agora mesmo respecto do ordenador e do correo electrónico (CE): a máquina foi rexeitada por moita xente porque tamén enfría e fai menos íntimo o acto de escribir, segundo afirman quen así pensan. Pode ser. Pero fronte dese grupo caligráfico recalcitrante emerxeu outro amante do teclado que elevou á categoría de mito a Remington, a Underwood ou a Olivetti portátil e segue agarrado a elas como outros á estilográfica ou ao "boli", é dicir, a instrumentos que noutro tempo foron da vangarda tecnolóxica. Moitos destes son os que rexeitan e mesmo desprezan o ordenador. Non Torrente, ¿eh?, que a penas sen ollos apuntouse ao invento. I é que, como diría aproximadamente Castelao, se non queres andar coa moda de hoxe andarás coa de hai vinte anos. Ou de vinte séculos. ¡Claro!

     Quen lle dedique algo do seu tempo á actividade de escribir debería propoñerse reflexionar periodicamente sobre a súa escritura, procurando afastala, como se de algo alleo se tratase, para así darse un campanazo de espabilación en momentos de posibeis delectacións morbosas e narcisistas diante dos propios productos.
     De certo, non é cousa doada penetrar na textura lingüística propia, no propio estilo, pois unha vez asentados nel fáisenos tan noso como o acto de xesticular ou de camiñar, e xesticulamos e camiñamos sen conciencia de que estamos a realizar, non só unha función natural, senón tamén cultural e, polo tanto, a emitir signos arbitrarios (valla a redundancia) que nos singularizan como individuos diferentes ao resto dos humanos pola peculiar utilización que facemos deles. Por iso, do mesmo xeito que, se nos propoñemos analizar iso que en principio parece tan automático como é o camiñar, lograremos decatarnos do propio mecanismo da ambulación, non debería ser imposíbel decatármonos de que temos estilo propio, de que a nosa maneira de escribir, como a nosa maneira de andar ou de xesticular, é algo que fomos elaborando dun xeito peculiar que nos é propio. Para ben ou para mal, claro. Neste sentido, o mellor que nos pode ocorrer é que o noso estilo sexa positivamente inconfundíbel.
     Dende logo non é doado levar a cabo o proceso de autoanálise e de autocrítica, sobre todo porque se sobrentende que, se damos algo á luz pública, é porque o que escribimos nos parece macanudo. Pero claro, niso hai unha certa aporía ou ruela sen saída, e tamén unha certa trampa, como sería doado demostrar. Patricia Highsmith nun ensaio titulado Plotting and writing suspense fiction, que podiamos traducir como A arte do suspense, asegura que "a primeira persoa a quen necesitas compracer cando escribes unha historia é a ti mesmo". É razonábel que sexa un mesmo o primeiro destinatario dunha historia coa que se quere engaiolar o lector. Iso cando se trata, efectivamente, de escribir "unha historia", porque neste caso o estilo, sendo importante, pode ficar obviado precisamente polo propio interese da historia ¿Pero qué ocorre cando o que queres non é contar unha historia ou cando a historia que se conta no teu escrito é o menos importante e si o é outra cousa menos evidente, máis etérea? Entón o estilo vólvese primordial.
     Este cronista metido a pedante disquisidor está de acordo con Flaubert, co angustiado Flaubert das angustiadas e interesantísimas cartas, cando lle di á súa amiga Louise Colet en 1852 que "o que me parece máis fermoso, o que eu querería facer, é un libro sobre nada, un libro sen ataduras externas, que se sostivese sobre si mesmo pola forza mesma do seu estilo, como a poeira que se mantén no aire sen que a sosteñan. Un libro que case non tivese asunto ou polo menos que o asunto fose case invisíbel, se puidese ser. As obras máis belas son as que teñen menos materia (...) O estilo é, de seu, un xeito absoluto de ver as cousas". E referíndose nada menos que a Madame Bovary: "Todo o valor do meu libro, se ten algún, estará en ter sabido andar dereito sobre un cabelo pendurado entre o dobre abismo do lirismo e do vulgar (que quero fundir nunha análise narrativa)". Aquí, punto.

     Co ano 1999 péchase un importante círculo do tempo esférico borgiano, o que inclúe os cen anos que van dende o seu nacemento en Buenos Aires ata este final do novecento, que non remata de vez aínda co século XX pero que moitos quererían ver xa como bastilla do segundo milenio e pespunte da centuria XXIª de Cristo.
     E para iso temos todos a sorte de poder ler agora un libro que tén moito de excepcional por varias razóns, entre as cales non é a menor a de se tratar dun texto que andivo fóra do alcance do lector común por estas latitudes, privilexiando, en todo caso, aos lectores americanos que tivesen a sorte de atopalo entre as páxinas da prestixiosa revista The New Yorker, ou na edición inglesa do Aleph (The Aleph and other Stories) ou no xornal bonaerense La Opinión, non demasiado importante publicación esta, onde por acaso puideron verse por primeira vez as únicas confesións autobiográficas explícitas de Jorge Luís Borges (ata onde exista un Borges autobiográfico posíbel) traducidas do inglés ao castelán baixo o título sobre o que hoxe quero chamar a atención: Un ensayo autobiográfico, co que Galaxia Gutenberg, Círculos de Lectores e Emecé quixeron homenaxear a figura do xenial cego no centenario do seu nacemento.
     A figura de Borges sempre resulta esvaradiza e contradictoria, xa sexa pola mistificación que a súa obra pode proxectar sobre a realidade da súa propia vida, como o rebote que un espello deformante e máxico pode devolver da imaxe por el reflectida, xa porque as persoas que andiveron ao seu arredor (se descontamos a súa propia nai, que foi sombra e luz do sempre neno escritor pero que non se prodigou en declaracións), xa porque esas persoas, digo, algunhas con moi boa vontade, non puideron, non digo que non quixesen honestamente, achegarse dun xeito total á cerna do difícil home que foi o creador de "La biblioteca de Babel".
     É un libro excepcional, en tanto en canto, á parte do coidado deseño editorial que presenta e da inédita documentación gráfica que ofrece, procedente do arquivo da viúva, María Kodama, nel Borges nos sitúa fronte unha serie de lembranzas das que xa tiñamos coñecemento a través doutras publicacións biográficas pero que agora están dictadas por unha voz sinxela, mesmo non falsamente humilde e moito máis directa e íntima, naturalmente, dende a que apreciamos un posíbel intento por parte do vello porteño de desmontar calquera interpretación da súa existencia que o sitúe fóra das órbitas do estrictamente humano e dando, polo contrario, unha pátina de absoluta naturalidade a moitos episodios da súa vida dos que ben podería el tirar rendemento literario con que catapultarse, aínda máis, cara ao universo do mítico ou do enigmático.
     Unha vida como esta está chea de anécdotas, situacións e momentos que merecerían unha ampla glosa e darían lugar a moitas ramificacións por parte de quen se pare un pouco a relacionar os escenarios evocados con personaxes que sabemos de seu cheos de interese, de curiosidade ou de historia, que tal poderiamos facer aquí, por exemplo, ao pasar por riba das páxinas que falan das tertulias madrileñas de Cansinos-Asséns ou de Gómez de la Serna, ou por aqueloutras que o fan do encontro de Borges en Austin-Texas co noso paisano Ramón Martínez López, ou en Compostela con Ramón Piñeiro.
     Pero por citar tan só algúns momentos da súa vida que a este cronista se lle antollan moi cunqueirianos, aínda que contados por Borges se circunscriban á máis estricta cotidianidade bonaerense, habería que lembrar dous certamente relacionados entre si polos sutís fíos que tece Clío.
     Un refírese ao momento en que a dictadura de Perón o retirou do seu modesto posto no certamente disparatado organigrama da Biblioteca Municipal para envialo á "inspeccións de aves y conejos" dos mercados da cidade, humillación que Borges soubo salvar renunciando ao posto e axudado pola Sociedad Argentina de Escritores, da que había ser presidente en 1950. O outro, que resulta ser un verdadeiro desagravio respecto do anterior, tivo lugar en 1955, ao caer Perón.
     É entón cando Borges, xa totalmente cego, pasa a ser Director, non da humilde "Miguel Cané" municipal, senón da Biblioteca Nacional de Buenos Aires. O bo do asunto é que o seu non era un caso illado na historia da institución, pois xa con anterioridade a dirixiran outros dous cegos ilustres, José Mármol e Jean Groussac. Tamén por aquelas datas o Sinbad de Cunqueiro nomeou vixía da nao Venadita ao cego Abdalá, para escándalo dos celosos notarios do realismo social.
     Borges aceptou con serenidade o nomeamento e sublimou o sarcasmo que a vida lle presentaba por medio duns hendecasílabos inesquecíbeis: Nadie rebaje a lágrima o reproche / esta declaración de la maestría / de Dios, que con magnífica ironía / me dio a la vez los libros y la noche.
     ¡Feliz e imaxinativo 2000, lector/a!

     Coincidindo coa miña flamante e honrosa entrada na Academia Porteña del Lunfardo chégame da man do gran galego-porteño Antón Pérez Prado, que foi merecedor do Pergameo de Honra 1996, do Padroado do Pedrón de Ouro, un libriño ben curioso: nada menos que o que contén a traducción ao lunfardo dos famosos Seis poemas galegos (Santiago de Compostela: Editorial Nós, 1935) de Federico García Lorca. Esta orixinal publicación, que leva por título Lorca en lunfardo (Ediciones Corregidor, 1996) ofrécenos a edición bilingüe (galego-lunfardo) da man dun gran poeta, Luis Alposta, todo un mestre en coñecementos dese fenómeno sociolingüístico que é o lunfardo, unha fala que, como ben nos indica Pérez Prado no excelente prólogo que portica o libro, coñeceu valoracións do máis diverxentes. Dende aquela definición despectiva de Borges, que dixo tratarse dunha "jerga ocultadiza de los ladrones...un vocabulario gremial como tantos...tecnología de la furca y de la ganzúa", ata aqueloutra de José Gobello, Presidente da Academia Porteña del Lunfardo, moito máis amábel, natural e, de seguro, informada, pois é José Gobello máxima autoridade en cuestións de lunfardo, con numerosas e interesantísimas publicacións no seu haber: "Es el lenguaje del porteño cuando entra en confianza".
     O caso é que o lunfardo, nacido nas beiras bonaerenses do río da Prata, é máis coñecido por vostedes do que vostedes mesmos poidan sospeitar, amábeis lectores, sentimentais e xa un pouco retablos. ¿Por un casual nunca lles tirou cantar algo dun tango ou dunha milonga? Do famoso Yira...Yira, ¿quen non ten cantado aquela parte que di Cuando rajés los tamangos buscando ese mango que te haga morfar? Pois aí está o lunfardo, lector, sonoro, nocturno, case sempre melodramático e enxebremente porteño.
     A experiencia de Luis Alposta, gran poeta lunfardo el mesmo, moi ben asesorado por Antonio Pérez Prado no tocante ao galego, quizais poida ir máis alá do que supón unha simple traducción e quizais tamén poida ser un exercicio que os nosos estudiantes de traducción deban ter en conta para se decatar do moito que cómpre penetrar nunha lingua foránea que se pretende deitar ao galego para lle tirar a súa verdadeira e máis substancial cerna e así procurar adaptala á nosa lingua. E dígoo porque, mesmo non sendo o lunfardo propiamente unha lingua, senón soamente un repertorio léxico elaborado a base de fondos italianos, quechuas, guaranís, franceses, calós, etc. (e tamén quizais algúns galegos) é incríbel como transforma a poesía orixinal de Lorca sen por iso perder esta o seu fondo lorquiano máis propio.
     A publicación complétase cun vocabulario moi útil no que se dan as equivalencias españolas de certas palabras lunfardas. Alí o lector pode aprender algunhas das técnicas, moi sinxelas, de formación do lunfardo, como pode ser a do anagrama, común ás máis elementais linguaxes crípticas, consistente en cambiar a orde das sílabas dunha palabra para facela menos recoñecíbel. Así, por exemplo, a voz yoyega, que aínda que algo irregular reproduce a palabra gallego do revés.
     Bueno, lector, a ver cando te juno unha cheno sen garúa (para non nos mollar) e tomamos unhas copas á gurda polo teu rioba antes de nos ir atorrar. Non importa que esteas forfai, é dicir, que teñas a música sen vento, que xa atoparemos un otario que pague. E, se non, pagarei eu do meu cabalete, que ando na guianda. E podes traer á túa pevetiña, que eu tamén irei coa miña mina.

     Tiven a ocasión de asistir nunha ruela de Santiago, na mesma cerna da cidade vella, a un magosto moi especial e insospeitado, tanto polo recinto onde se levou a cabo coma polo engado e orixinalidade da velada: nada menos que unha galería de xoias de autor, a Noroeste, que a voz de Xabier Docampo, recentísimo Premio Nacional de Literatura Infantil, debía transformar por uns instantes en lareira de tempos idos ou en plataforma espacial doutros que virán, relatándonos contos para exercitármonos nesa parte lúdica que tanto necesitou de sempre o ser humano e que está tan oxidada na actualidade. Ben, a cousa non resultou exactamente como un pensara, porque Docampo só nos leu, que non contou, un conto, con boa voz e matizando, iso si. Pero a experiencia, a idea, o viño e as castañas pagaron a pena.
     A práctica da narrativa oral é algo que se foi perdendo, ao xeito de o libro e outros soportes iren tamén gañando en protagonismo e en accesibilidade. Un xa non sabe se isto é ou non é unha mágoa, porque non tendo sido mellores os tempos pasados para case nada, tampouco non hai porque inmobilizar os costumes polos séculos dos séculos, nin podemos monopolizar as sensacións de goce da vida as xeracións que xa estamos máis preto de abandonala ca de comezala, no pensamento fachendoso de que as nosas infancias foron máis felices.
     Agora ben: é certo que segue a ser un pracer universal atoparse con alguén que sabe contar unha anécdota ou calquera outro relato, ficticio ou non. Pero a expansión dos medios audiovisuais, proporcionando narracións de todo tipo, dende obras mestras do cine ata o lixo dos reality shows, satisfán esa avidez de historias dun xeito abondoso e quizais por iso cada vez sentimos menos a necesidade de aprender de memoria para os nosos fillos e netos algo que seguramente eles xa gozan mellor dende os soportes que definen a civilización na que van ter que desenvolverse. Por iso coido que será prudente non enganarse ao respecto, adoptando criterios excesivamente recuperadores/conservadores e gastando enerxías en algo que a propia dialéctica da evolución cultural se encargará de volver obsoleto. A vida do século XXI non vai soportar prácticas como a que levamos a cabo na galería das xoias. Ou mellor dito, vai soportalas unicamente neste tipo de revivals, pero é de supoñer que non se converterá xa nunca máis nunca práctica doméstica xeralizada, nin tan sequera escolar. Xogaremos uns poucos a nos reunir de vez en cando para recuperar algo a memoria e volver atrás no tempo. Pero non nos enganemos: nós somos unha panda de nostálxicos e de xente listiña e guapa.
     Porque, claro, así, recuando atrás no tempo, un pode volver a vivir as sensación que na infancia lle producían os contos da nai, portadores de marabillas e de alfaias, de froitas de ouro no xardín das esmeraldas, de ollos infernais, de gnomos, xigantes e seres fantásticos que despois o neno sabía ver na pingota multicolor do orballo, nas floriñas ventureiras do monte, no scherzo burlento e oteropedraiano do merlo, nas sombras enganosas e nos brillos felinos da noite, ou na sinxela aventura de vencer cos calcañares o estoxo, gardado por miriadas de alfinetes celosos, dun ourizo do souto que lle daba ao neno a ocasión de bater directamente co tesouro inigualábel das castañas liberadas, todo un milagre de xoias, todas diferentes en tamaño e en forma, en color e en disposición, xoias dun único autor cósmico e prolífero, brillantes e apetitosas para o neno da posguerra miserábel, abeirado, quizais, nos ensoños e na melancolía.
     É dicir, luxos necesarios de antano ao alcance de calquera imaxinación minimamente sensíbel. Xoias da terra que os nenos de hoxe prefiren atopar, loxicamente, na comodidade dun stand do supermercado. Pero non nos trabuquemos, a cambio, eles buscan e atopan outros tesouros que se abren só para eles, a toque dixital, nas marabillosas autopistas informáticas do planeta. Coido que xa é así. Así vai ser. E seguramente será bo que sexa así, porque a humanidade non pode parar tan só porque un fato de nostálxicos nos botemos a chorar. E punto.

     É aleccionador observar cómo se pode exhumar a memoria dunha persoa sulagada no esquecemento cando existe vontade colectiva de o facer. A iniciativa, naturalmente, case sempre é un feito individual que, poñendo en funcionamento os mecanismos pertinentes, vai involucrando pouco e pouco o seu contorno ata que logra os obxectivos procurados.
     Certamente, para moita xente Roberto Blanco Torres era un descoñecido absoluto hai uns poucos meses. Agora sabemos acerca do xornalista asasinado no ano 36 moitas cousas, gracias ás numerosas publicacións que promoveron tanto entidades públicas coma privadas.
     Enumerar aquí esas publicacións sería por demais prolixo, pero de entre elas, interesantes case todas, hai unha que despertou en min unha grande simpatía e aínda algunha posibilidade de moralizar (con perdón) un pouco acerca de certos comportamentos que vai sendo hora de erradicar do noso país, se non queremos ir caendo pouco e pouco, e sen decatármonos, na fosa común do total embrutecemento.
     Refírome a un libro que acaba de publicar a Dirección Xeral de Política Lingüística da consellería de Educación e Ordenación Universitaria no que se recolle (en gran formato de 33,5 x 24 cms.) o poemario de Roberto Blanco Torres Orballo de media noite (1929), ilustrado, poema a poema, polos alumnos de terceiro de BUP do IES "Rosalía de Castro", de Santiago, baixo a dirección da súa profesora de Deseño, Soledad Pite, todo un luxo ela, por canto é magnífica debuxante e moi seria pintora.
     Emociona o libro por moitas razóns, entre as que non é a menor o valor estético que presentan moitas das ilustracións, pero hoxe querería eu ponderar outra dimensión desta experiencia colectiva polo que ten de esperanzador. Efectivamente, aínda que o cronista nunca puxo en dúbida o enorme potencial que garda a xuventude para calquera acción ou paixón humanas (positivas e negativas), cousa, por outra banda, ben doada de soster dialecticamente, emociona comprobar, non obstante, que esa potencilidade devén en acto colectivo para conseguir obxectivos nobres e gratuítos. Dito isto, as liñas que preceden poden semellar unha obviedade, un tópico e mesmo unha declaración demagóxica. Non é así, se prestamos atención ao grao de deterioro que está a sufrir a educación da sociedade, en xeral, e a da infancia e xuventude, en particular.
     Son cada vez máis os profesores dos centros de ensino primario e secundario que se lle queixan ao cronista das actitudes de desconsideración, falta de respecto e mesmo de agresividade que amosan algúns alumnos cara a eles, nun proceso de mimetismo da peor faciana que poden exportar os Estados Unidos de América a través dos medios audiovisuais. Os recentes acontecementos do instituto de Celanova son moi significativos, aínda que non poidamos elevalos a categoría e si tan só falar, polo de agora, de anécdota bestial.
     Doutra banda, na propia Universidade, é dicir, alí onde se deberían esperar comportamentos propios de xente que acadou a maioría de idade e algún grao de excelencia intelectual e científica, de sensibilidade social e de madurez educacional, podemos certificar algunhas cousas intolerábeis para un país que supoñemos con fonda vocación de vivir en democracia.
     Abonda con mirar o que escriben e pintan nas paredes algúns grupos (por fortuna numericamente cativos respecto da gran masa estudiantil) e con botar un vistazo a certos panfletos para se decatar da baixa categoría intelectual e da covardía moral que os anima, en tanto en canto, todas as accións levadas a cabo polos seus autores quedan amparadas sempre detrás do anonimato, que é a expresión máis clara da falta de altura de miras e o umbral das estancias do medo e do terror propias dunha sociedade degradada e totalitaria, valla a redundancia.
     Por iso é aleccionador saber que un grupo de mociños e de mociñas teñen sensibilidade estética e (vai de seu) ética para poñer todo o seu agarimo nun proxecto poético, en contraste cos autores dese lixo impreso e mural de que falamos, que seguramente se mesturan durante as sonadas 'movidas' cos que disfrutan estragando o mobiliario urbano, non deixando durmir ao vecindario, a quen privan do descanso, e esperando para ir dormir a que veñan os traballadores da madrugada a limpar o chan estrado polos desperdicios que eles deixaron. Alecciona saber, digo, que hai xuventude (estou seguro de que, ben incentivada, había amosársenos como unha inmensa maioría) capaz, entre outras moitas cousas semellantes, de dedicar o seu tempo libre a intentar interpretar un mundo poético mediante os seus debuxos e as súas cores, sen que por iso teña que renunciar a exercer a 'superpercrítica' e a se 'superdivertir' dun xeito 'supercivilizado'.
     O libro, que ofrece unha presentación na que a profesora Pite amosa a súa emoción e o seu entusiasmo, vai epilogado por un fermoso e axustado texto de Juan L. Blanco Valdés, sobriño-neto do homenaxeado no Día das Letras Galegas e autor, entre outras publicacións sobre o tema, dunha imprescindíbel monografía acerca do xornalista e poeta asasinado que deu á luz Ediciós do Castro este mesmo ano baixo o título de Hipertensión cívica. Aproximación á vida e a obra de Roberto Blanco Torres.

     Se eu fose ti, Ana Rosa, aproveitaría para lles dar unha lección de literatura tanto aos xuíces coma a quen se escandalizou por unhas páxinas máis ou menos collidas de prestado (máis ben máis, iso si) e demostraríalles que a historia da literatura é producto, mutatis mutandis, de algo moi semellante ao que fixeches ti ou o(s) 'negro(s)' ou 'negra(s)' encargado(s) de botarche unha man.
     E o mesmo poderiamos dicir de todas as artes, porque ás veces o artista tan só daba unha idea, dirixía, e eran os operarios ou os discípulos quen traballaban arreo, aínda que firmasen a obra os xefes. O mesmo que hoxe en día. Por poñer un exemplo, ¿non colleu axudantes Andy Warhol para a súa Factory? Pois a ver. ¿E non plaxiou Warhol as tiras dos cómics de Batman, Superman ou Dick Tracy para compoñer algúns cadros. E logo os collages: ¿non pode haber collages en literatura? Pois si señor que os hai, Ana Rosa, ti tranqui, que cho di aquí o profesor Tarrío, que é un sabio. Así que, 'pelillos a la mar', porque, ademais, xa o di o refrán castelán: "Donde no las dan, se toman", e punto, que nisto debes ser ti moi castiza.
     Mira, Ana Rosa, collamos tan só un detalliño de literatura, xa verás como te sentes máis reconfortada e mesmo mellorará a túa superautoestima ao te ver rodeada de xentes do canon occidental incontestábeis, que o dixo Don Haroldo, o Bloom, non o de Joyce senón o gordo. Mira: ti vas ao latino Apuleio, colega teu, un supoñer, e les As Metamorfoses (xa sabes, O asno de ouro, s. II). E vas e dis "oe, está ben iso de narrar en primeira persoa e ademais que se manteña narrando Lucio mentres dura a súa transformación en asno". E segues, e chegas, un supoñer, aos séculos de ouro europeus e notas que Cervantes e Skakespeare tomaron boas notas de Apuleio e que algo se lles pegou; e ves un anómino e outros non anónimos, como Guzmán de Alfarache, e notas que tamén leron Apuleio e que lle tomaron prestado, á parte doutras moitas cousas, ese punto de vista en primeira persoa para faceren as súas novelas picarescas tan recoñecidas universalmente.
     E vas e chegas, por exemplo, ao século XVIII inglés e atopas que Laurence Sterne, que fixo boa lectura dos clásicos e coñeceu bastante a literatura española, tamén retoma ese punto de vista para contar as desventuras do pobre Tristram Shandy, quen mesmo parece recordar o día en que foi enxendrado, é dicir, cando aínda era un espermatozoide, pois, se podía narrar un asno ou un pícaro cornudo, por qué non había narrar un homúnculo xa antes de penetrar (algo traumatizado pola reloxería, iso si) no óvulo materno. E con iso Sterne fixo unha novela na que (Rabelais mediante, para sermos sinceros) está xa todo o que levan inventado os séculos XIX e XX no xénero. ¿Non ves que ninguneado está Sterne? Claro: entras no saco de Sterne e che dan ganas de colgar a pluma para sempre, pero mellor que entrar no saco é saquear Sterne sen mentar o seu nome e tirar para adiante, que a vida ten que seguir e a literatura tamén.
     Para ir atallando: pegas un pincho de Sterne a Günter Grass, xa sabes, outro colega teu, o polaco-alemán premio Nobel 1999, e atopas Óscar, un neno que non se separa do seu tambor de folladelata, contando en primeira persoa toda unha historia que se inicia tamén no claustro materno. Nótase que Grass leu, polo menos, Sterne e, polo máis, Apuleio e a súa 'coña marinera'.
     E xa, por rematar empalmando neste mínimo exemplo: colles a última novela de Juan Marsé, Rabos de lagartija (2000), e volves atopar unha historia narrada por un feto, que, ademais, pode falar co seu irmán David, de catorce anos, que ten un amigo que nunca se separa do seu par de maracas caribeñas, como facía Óscar co tambor.
     E non pasa nada: así se fan todas as artes, Ana Rosa. Nihil novum sub sole. Quizais a desgracia veuche a ti polo exceso de admiración cara ás túas autoras preferidas, que che levou a coller delas algo de máis. Pero sempre podes alegar diante do xuiz que un dos problemas máis coñecidos do hipertexto é a desorientación á que poden levar os múltiples links activados e que se che esqueceu poñer algúns clicks, en fin, hotwords para notas a pé de páxina, etc., porque non tiñas un bo mapa de navegación. Ti enguedéllao tamén por esa banda. Por outra parte, se eu che contase de plaxios e ninguneos...

     Noite de teatro galego. Das poucas que este cronista pode permitirse. E pagou a pena. Pagou a pena porque había tempo que a emoción diante da escena, iso que antes se chamaba empatía, ou participación afectiva entre o espectador e a ficción dramática que ten diante dos ollos, non tocaba a sensibilidade do cronista. E non se debeu esa emoción ao respecto que sempre despertou en min Albert Camus, nin ao impresionante texto que nos deixou en herdanza aos europeos con esta obra, senón por comprobar que hoxe en Galicia é posíbel un teatro que, ademais de serio (quero dicir, feito con profesionalidade), é oportuno, condición esta da oportunidade teatral á que calquera sociedade ten dereito para se explicar a si mesma as tribulacións e perplexidades a que se ve sometida na súa vida cotiá.
     Baixo a modesta (non é retórica ¿eh?) opinión deste cronista, o Calígula de Camus posto en escena polo Centro Dramático Galego, dá a medida do esforzo e o sacrificio que a nosa cultura tivo que sufrir (non é hipérbole ¿eh?) para superar as limitacións, precariedades e, sobre todo, prexuizos e indiferencias con que a propia sociedade galega contemporánea mirou de sempre as creacións artísticas que se produciron na lingua do país.
     Un crítico teatral (non este cronista) sabería cómo empezar a analizar dun xeito ordenado o espectáculo que tivemos ocasión de admirar os composteláns estes días pasados. Supoño que habería que comezar pola escenografía, que é o primeiro que se lle ofrece á vista ao espectador. Neste sentido, Iago Seara, un dos arquitectos máis sensibeis con que contamos en Galicia, fixo un traballo de sencillez, economía e versatilidade dos módulos utilizados que, malia a cativa embocadura do Salón Teatro, deu xogo abondo para que o elenco de actores se poidesen mover a través dela con bastante fluidez. E tamén quizais pensaría que a medida que se vaian producindo as sesións e se vaian familiarizando os actores e as actrices co espacio de que dispoñen, todo irá a mellor.
     Ese crítico analizaría a continuación, supoño eu, o ritmo xeral da posta en escena, e entón quizais tiraría a conclusión de que a primeira parte da sesión está máis lograda cá segunda, sen que esta desmereza o conxunto. Pero iso, supoñendo que sexa atinada a opinión, é corrixíbel doadamente, porque o ritmo non é outra cousa que tempo, e o tempo na arte é dúctil como un acordeón. Aínda así, coido que a difícil escena (á fin e ao cabo de mesa camilla) da confrontación-diálogo entre Quereas e Calígula está moi ben resolta.
     Dempois fixaríase o crítico na dirección e representación dos actores e diría que está todo moi ben, pero que por non citar un(ha) a un(ha), e por non facer do seu artigo nómina-catálogo, salientaría a valente e sacrificada actuación de Antonio Durán ("Morris"-Calígua), que soubo reprimir ou conter (sen renunciar a ela totalmente) a súa tendencia de sempre ao expresionismo.
     Boa e discreta iluminación, con algúns efectos moi ben conseguidos, como na escena das lanternas previa á morte do tirano, pero algo centelleante e discotequeira demais noutro momento; o mesmo que a música, apropiada seguramente, pero concedendo nunha ocasión algo ao oído espasmódico das 'movidas' nocturnas. Boa tamén a utilización multimedia, coa pantalla de fondo, á que se lle tira un rendemento excepcional.

     Hai poucos días saía meu compañeiro de páxina e excelentísimo amigo Carlos Mella contradicindo a Xosé Saramago no referente ás posibilidades de transformar a sociedade que tén a literatura. Saramago que non, Mella que si. Alá eles.
     Un servidor non entra nin sae no asunto porque é inútil, por máis que teña a sospeita de que a literatura tan só transforma intimamente o individuo, e aínda así na medida en que ese individuo queira transformarse. E tanto tén en qué sentido: moral, ético, intelectual, político, se para ben ou para mal, pois depende da perspectiva. Porque haberá quen prefira como modelo, entre os protagonistas de Os dous de sempre, de Castelao, a Rañolas fronte a Pedriño. Pero tamén se dará a viceversa. Como sempre haberá quen desprece ao Otelo de Shakespeare e lle agrade, en troques, aprender e seguir ben de cerca as intrigas de Iago. E viceversa.
     Na súa argumentación Mella poñía de exemplo a influencia que tivo o Manifesto comunista (1848) de Marx-Engels na transformación das sociedades, dando por suposto que ese é un texto literario (cousa que non aceptarían, digo eu, os seus autores) e que como tal foi o causante de todas as mobilizacións obreiras, dos avances nos dereitos dos traballadores e (haberá que dicilo todo) do Estado de Terror de Stalin, do Gulag, da depauperación dos países que viviron e viven a experiencia do socialismo real, etc. É demasiado para tan pouco. É como dicir que a Biblia é a causante como texto literario de todo o excelente ou perverso que historicamente levaron a cabo quen a esgrimiron en nome dunha Verdade Absoluta. Ou como se Mein Kampf tivese culpa das bestialidades do holocausto xudeo que fomentou o seu autor, Adolfo Hitler.
     Máis ben parece que quen transforma as sociedades son os grupos humanos organizados. Os talibáns están a transmutar as mulleres á condición de lixo en nome dun deus terríbel que nada ten que ver con ningunha literatura, senón con algúns eséxetas islámicos que, como lectores históricos organizados, tanto puideron dar pé a unha Alta Cultura sensíbel e intelixente, que xa ocorreu no pasado, coma a esta Longa Noite de Pedra pola que está a pasar a muller afgana. Podían facelo esgrimindo un símbolo calquera sen que o obxecto, de seu, tivese responsabilidade ningunha. O Graal non deixa de ser un vaso por moito que se utilizase para poñer en movemento a todos os cabaleiros da corte arturiana. Unha cruz non deixa de ser unha composición de dous paus nin unha lúa en avalo un debuxo analóxico dun fenómeno astral, por moito que fosen utilizados e esgrimidos para determinados fins. Son as persoas quen transforman dous paus cruzados en ferramenta para ferir e matar ou en bálsamo para consolar. Polo mesmo haberá quen lea un texto como literatura e haberá quen fará del o depositario de Verdades Absolutas ou de manual de instruccións atroces, pero iso non é culpa nin virtude do texto, senón de quen o mira e o esgrime para compoñer despois o Boletín Oficial do Estado ao seu gusto. Este si que é un texto que transforma as sociedades. Pero non é literatura. E amén.

     Rematou en Santiago a serie de representacións da obra de teatro que montou o Centro Dramático Galego baseada na obra de Cunqueiro Si o vello Sinbad volvese ás illas, novela que o noso máis grande fabulador publicara no ano 1961 e sobre a que Quico Cadaval fixo un libreto ben axustado á visión que do teatro tiña o mindoniense. Hai que recoñecer que o espectáculo, con todos os seus ingredientes, é digno dos moitos eloxios que se lle tributaron en diferentes medios. Eu, en particular, disfrutei abondo e saín bastante contento de 'El Social', que así lle chamaban na miña infancia, polo menos algúns dos nosos maiores, ao Salón Teatro da Rúa Nova, agora recén remozado. Por certo, cando nenos, cando iamos ás peliculas das tres e media, e aínda de adolescentes, cando nos metiamos a non mangala durante toda a tarde na 'sesión continua', qué grande nos parecía o local, e mira ti qué recolleito e xeitoso quedou agora, tan propio para representar, precisamente, cousas de Cunqueiro, que sempre puxo un evidente afán por se aproximar ao lector-espectador, falándolle cunha familiaridade que queda lonxe de calquera declamación e grandilocuencia. Neste sentido tamén a función resulta moi atinada, pois os actores están ben dirixidos e conseguen dar esa impresión de proximidade que unha lectura exótica de Cunqueiro, podería derramar.
     Tendo en conta todas as virtudes desta posta en escena, que ademais se enriquece cunha escenografía magnífica, non me resisto, sen embargo, a poñer, xunto coa miña sincera, anque irrelevante, felicitación para todos os responsábeis e para o elenco, un pequeño reparo que seguramente non é outra cousa que froito da miña teima por ver en Cunqueiro, en toda a obra de Cunqueiro, unha permanente fonte de melancolía, cousa que o espectáculo do Salón Teatro non conseguiu comunicarme, polo menos a min, sobre todo porque o final festivo (e un pouco zarzueleiro, todo hai que dicilo) con que remata vai en dirección diverxente ao que a min se me antolla que é fulcral no personaxe do Almirante Sinbad tal e como o inventou Cunqueiro: a derrota do soñador a mans da realidade. E aínda máis cá derrota: a morte simbólica daquela Señoría do Mar, e con el, do ser humano, que se alimenta soamente de soños.
     Ben certo é que a melancolía tiven que poñela eu do meu fondo íntimo, porque a obra, de todos os xeitos, retrotraeume a tempos, non moi afastados pero si intensos, nos que eu me dediquei a mirarlle todos os recunchos dos textos cunqueirianos para rematar escribindo un libro que finalmente se titulou, precisamente, e perdoen a autocita, Álvaro Cunqueiro ou os disfraces da melancolía (1989).
     Alguén poderá dicir que ao mellor se trata dunha lectura deformada que eu fixen de Cunqueiro. E ben pode ser que ese alguén teña razón, pero a min non me vai convencer, a estas alturas, de que estou equivocado. Total, coido que con isto non lle fago mal a ninguén. E como son moi piolloso, vou insistir un pouquiño agora mesmo.
     Á parte das moitas ocasións en que Cunqueiro declarou, polo direito e polo revés, que a metade da vida humana está tecida de soños, e que son estes os que nos manteñen vivos, porque o home é un 'ser tan extraño que é ben sabido que saca dil todo canto olla, e nin sabe cando soña', á parte disto, digo, Cunqueiro tíñalle grande afección a dous mitos: o do Labirinto e o de Ícaro, e os dous servíronlle para explicar a nosa misión ao cruzar pola vida, que non é outra que facer como se non existise o Minotauro que ao final nos devorará porque Ariadna quizais non chegue nunca, e tamén imitar a Ícaro, que coidou posíbel achegarse ao sol con azas de cera, aínda sabendo que finalmente caeremos á terra derrotados, tanto máis derrotados canto máis altos sexan os nosos soños, canto máis non elevemos cara aquel sol que nos vai rebrandecer co seu calor febril a cera das nosas ilusións.
     E Cunqueiro invitábanos a facer como Ícaro, porque o cómodo nesta vida tanto consiste en darse xa por derrotado dende o principio ("Doado é dicir que non hai Cotovías") como en evitar pensar na derrota. Xa que logo, ¿por que non un final melancólico despois de asistir ás marabillas con que nos agasalla Sinbad? ¿Por que no seu sitio un final festivo? ¿Que hai de malo na melancolía?
     Hoxe mesmo, luns, 29 de novembro, ábrense en Santiago as III Conversas Pedagóxicas, onde se vai falar dos valores na educación e onde pode (debería) haber moita aquela. Pois ocórreseme que propiciando o acceso á melancolía intelixente quizais poidamos conseguir sermos mellores persoas e unha sociedade máis sensíbel e humana, que é do que se trata cando falamos de ética. ¿Ou non?

     O director de cine Monteiro, portugués el, acaba de escandalizar a opinión pública cunha película na que a pantalla en negro enche o máis da cinta. Unha escuridade tan só transtornada por algúns fotogramas de ceo azul con nubes e algunhas perversión máis que, para o meu entender, deben ser como as palabras na poesía do silencio, os ruídos na música minimalista ou como calquera mancha na pintura do chamado Novo Realismo, concretamente na expresión que lle deu Yves Klein expoñendo once cadros de superficie azul mariño todos iguais pero con precios diferentes, ou Piero Manzoni co seu cadro branco total.
     Como antecendente, podemos retrotraernos á revista La Codorniz (a que pechara varias veces aquel de quen hoxe se cumpren hoxe 25 anos de lousa escurialense: "Bombín es a bombón como cojín es a X, a mi me importa 3X que me cierren la edición", dicía o seu director, Álvaro de la Iglesia), que logrou vender un día de santos inocentes un número con todas as páxinas en negro, agás a da portada, na que se vía un tren entrando nun túnel, e a derradeira, na que aparecía o tren saíndo do túnel. Foi un número histórico que lamento non conservar.
     Pero o experimento de Monteiro coido que podemos encaixalo tanto no ámbito da arte conceptual coma no da body art (xa saben esa na que o corpo humano se constitúe de seu en obxecto estético). Na primeira, na conceptual, porque, evidentemente, hai unha negación do cine convencional, ou máis ben unha destrucción da arte cinematográfica, transladando o expectador á cosa mentale de que falaba Leonardo da Vinci, con quen dialogou Marcel Duchamp pintándolle bigotes e perilla a Monna Lisa e engadindolle unhas letras que quen lea ben o francés saberá de qué vai a irreverencia: L.H.O.O.Q).
     E na segunda, na body art, porque non está mal que, rematando o século XX, no que nos fixemos expectadores adictos a calquera cousa, mesmo sen saber moitas veces nin o que temos diante, nos sometan aos miróns a unha sesión de sentada onde os nosos propios e sufridos corpos (ía escribir cus, que teñen moito que ver coas letras de Duchamp) poidan ser realmente obra de arte en plan instalación vivinte ou performance, tanto considerando o asunto dende o punto de vista individual coma colectivo.
     Pola miña parte, estou desexando ver esa película, que por non saber non sei nin como se titula (¿para qué?). E desexaría vela suspendido no globo aerostático de don Juan de la Cova y Gómez, a través de raios infravermellos, que algo (non sei qué) teñen que ver cos corpos negros de que nos fala a Física, nunha sala ateigada de público progresivamente calentado, digo cabreado, que sería unha boa e irrepetíbel performance en si mesma.
     Seica está en preparación unha lei española do cine na que non se subvencionarán as 'pelis' máis que ata un 50% do seu coste, a non ser que se trate de cousa experimental. Está ben iso, polo que eu aconsellaría ao goberno portugués que, lonxe de lle pedir contas da subvención a Monteiro polo seu filme negro, premie a súa ousadía experimental, intelixencia e coherencia, pois se estamos a rematar o século no que nos fixemos espectadores absolutos, faltaba a proba final do papanatismo, que consiste en comprobar cánto somos capaces de aguantar sentados nunha sala ás escuras mirando nada, espreitando o silencio e a escuridade. É dicir, practicando a cosa mentale de Leonardo.
     O que me segue a parecer unha perversión é enganar aos invidentes, para quen di Monteiro ser unha película ideal, con algúns fotogramas a cor para gratificar a condición de adictos á imaxe visual dos que temos escáneres en bo uso nas covas da calavera. Unha putada, con perdón.

     Estamos no mes en que o libro é homenaxeado por xalundes en memoria de dous grandes xenios da literatura universal: Shakespeare e Cervantes, mortos ambos, por cousas do azar, o mesmo día do mesmo mes e ano, é dicir o 23 de abril de 1616, talmente como se unha sinerxia cósmica tensase todas as cordas da harmonía do universo para levar os dous espíritos unidos cara á eternidade e alí poderen dialogar xuntos polos séculos dos séculos. Non te asustes lector, que non vou poñerme patético nin tan sequera lírico. É tan só un dicir, un falar.
     Aproveitando este ambiente abrileño, que bota por terra o pensar poético de T.S. Eliot ('abril é o mes máis cruel') fun dar un paseo polo 'rastrillo' que se está a montar dende hai algúns meses na Praza de Cervantes (antes Praza do pan) de Santiago. E velaquí que entre as múltiples cousas que se poden atopar nestes encantadores mercadiños, había un libro que me chamou a atención pois me traía non sei qué próximas ou remotas resoancias que despois lles contarei. Debo confesar, por mágoa, que non son eu un deses bibliófilos donos dun olfato especial para atopar nas librerías de vello entre miles de volúmes aquel que andaban a procurar e que parece que lles fai un aceno especial tan só a eles en premio da constancia e adicación que invisten no agarimo pola letra impresa. Pero teño algunhas anécdotas curiosas ás que me conduciu, se non a bibliofilia seria, como digo, si unha certa curiosidade que de vez en cando se me esperta e encamiña os meus pasos a algún destes establecementos.
     Nunha ocasión, vai agora para dez anos, entrei nunha tenda de libros de vello en Oxford e atopei parte (supoño que mínima, pois debeu ser inmensa) da biblioteca de Salvador de Madariaga, episodio este que xa de seu ten un aquel de azar venturoso. Pero é que remexendo aquí e alá polos libros do coñecido diplomático e escritor tiven a sorte de encontrar un par deles da autoría de dúas persoas ás que eu tratei en vida e que estamparan de propia man as súas dedicatorias de admiración e amizade cara ao sonado europeísta. Por discreción e aínda que xa deixaron esta vida hai bastantes anos, non direi os nomes dos dous escritores. Tan só dicir que un dos libros fora escrito en castelán por un profesor da nosa universidade, gran devoto tamén de Europa; o outro, que merquei por tres libras, está escrito en galego coa versión a seguir en castelán, e ilustrado, ademais, nada menos que por Seoane, Maside, Colmeiro, Souto e M. Torres. A dedicatoria dicía (di) así: 'A D. Salvador de Madariaga, galego universal, co-a devoción lonxana, mais sentida, de V.P.A'. Téñolle grande aprecio a este libro, por razóns obvias, ás que se engade que, sendo unha xoia poética, non figuraba o seu título na miña biblioteca.
     Dá un algo de tristeza pero tamén de esperanza pensar que algún día, de non seren queimados, tamén os libros que un dedicou aos amigos ou familiares con entusiasmo e agarimo han pasar a encherse de pó nos andeis dalgunha librería de vello, á espera de que alguén que 'pasaba por alí' os rescate por catro céntimos de euro para lle infundir nova vida, é dicir, novas lecturas.
     O libro que merquei na praza de Cervantes tén tamén a súa historia e a súa anécdota. Trátase de Voces al viento, de César Alvajar, impreso na Coruña no ano 1930. Foi o seu autor un xornalista republicano e rebelde que morreu no exilio de París no ano 1956. Da man do meu amigo Xosé Luís Axeitos podería contar algunhas cousas del e mais da súa filla, Amparo Alvajar Jean, estraña muller que morreu aínda hai ben pouco e que estivera casada por uns anos co coñecido galeguista, tamén exiliado, Arturo Cuadrado. A miña nova adquisición trae unha delicada e lírica dedicatoria de puño e letra do autor na que se di: 'A Carmiña F., que es como un rayo de sol entre las nieblas municipales de esta casa. Con el afecto y la devoción de César Alvajar'. Todo moi poético. O malo é que Carmiña, aquel 'rayo de sol', nin sequera abriu o libro, tiven que facelo eu cun canivete. ¡Ingratas!

     Hai polémica na prensa hebdomadaria entre Marina Mayoral e Javier Marías acerca das cartas de Rosalía que o seu home, Manuel Murguía, seica destruíu pouco antes de el morrer. Nun seu artigo de hai dúas semanas afeáballe Marina ao gran polígrafo ternos privado así duns documentos que serían preciosos para un mellor coñecemento da máis grande poeta galega de todos os tempos. Aféalle á súa vez Marías a Marina, nun artigo publicado onte, que pense de tal xeito, toda vez que se trata de cartas íntimas coas que don Manuel ben podía facer o que lle petase, sen ter que pensar en ningunha posteridade e moito menos nos intereses dos estudiosos da literatura.
     Dende logo, é mágoa non dispoñer agora daquelas cartas, aínda sen saber de qué falaban, pois, tanto para os investigadores coma para o público normal, o xénero epistolar encerra de seu un grande interese, ao que hai que engadir o morbo de poder mirar vidas alleas polo ollo da fechadura.
     Poucas cartas se conservaron de Rosalía dirixidas ao seu marido. Este ano 2000 o mundiño cultural galego vai adicarlle a Murguía a súa atención especial por ter sido proposto o seu nome para a celebración do Día das Letras Galegas, é dicir, o 17 de maio. Ben merece aquel home de mínima talla física pero de grande talento e sabedoría algo das miradas que Rosalía absorveu case en exclusiva. Seguramente por esta circunstancia aparecerán milagrosamente cartas e cousas que alguén tiña no seu arquivo particular sen sabermos ben por qué chegaron ás súas mans. Xa veremos.
     O certo é que dispoñemos dunhas poucas cartas que foron celosamente gardadas por algúns eruditos rosaliámanos e dadas á luz pública hai xa bastantes anos. A través delas vemos unha Rosalía ben diferente da que algúns dos sumos sacerdotes do seu templo pretendían transmitirnos. En efecto, nelas vemos aspectos da persoa viva que foi Rosalía de Castro e que doutro xeito nunca poderiamos albiscar. Vemos á muller casada que lle escribe ao seu home facéndolle as contas dos gastos da vida real, do que lle custa o médico, as viaxes obrigadas, a alimentación diaria, e mesmo o leite de burra que ten que mercar por prescripción facultativa; oímos á muller contándolle cousas da vida cotiá ao seu home; a vida coas súas penurias, os seus traballos, os desexos e soños non cumpridos. Notámoslle a Rosalía o ceño enrugado, reprochándolle ao seu home o pouco que lle escribe, o pouco que se ven e o pouco que el para na casa cando por fin conseguen estar xuntos algún tempo. Perdoándolle mesmo, en fin, que lle gusten outras mulleres.
     Tamén sabemos por esas cartas a indignación que espertou en Rosalía a reacción de certa prensa contra un artigo de costumes galegos que ela publicara, e do firme propósito que esas reaccións espertaron nela, decidíndoa a non volver a escribir en galego nin acerca de cousas referidas a Galicia. Tal era o grao de cabreo a que chegara a non tan paciente nin chorosa "Cantora do Sar".
     Efectivamente, xa que logo, para o caso de Rosalía, igual que para o das grandes figuras da Historia, a conservación de epistolarios é de enorme interese para achegarnos a dimensións humanas das mesmas que doutro xeito quedarían agochadas baixo o chumbo do esquecemento ou do desenfoque dos estudiosos, dos denigradores velenosos e dos apoloxetas haxiógrafos. E dende este punto de vista hai que deplorar a mala sorte que supón para os que desexariamos saber máis cousas sobre Rosalía a decisión fatal de Murguía de estragar tan rico tesouro. Pero unha cousa é deplorar e outra, efectivamente, reprocharlle ou afearlle nada a quen dispón do que é seu. E as famosas e extintas cartas, dende logo, eran de Murguía, cando menos como destinatario e como confidente das mesmas. Por iso ten razón Marías cando lle chama a atención a Marina pola súa posición, un pouco inxusta, dende o momento en que a nosa amiga non parece ver máis intereses cós dos biógrafos e historiadores da literatura. Pero tampouco o ton de Marías, un algo alporizado de máis e rebordando o curso das cousas para anegar campos que non veñen de todo a conto, parece de recibo polo que desprende acidez e de incomprensíbel indignación persoal.
     En fin, non son eu quen para mediar na polémica, pero deplorando non dispoñer daquelas cartas cómpre recoñecer que é moi dubidoso o dereito a entrar nas vidas íntimas das persoas a través de documentos que non foron concibidos para seren feitos públicos, senón como testemuño dun momento sentimental, dun estado de ánimo conxunctural, dunhas circunstancias económicas, etc., a non ser que os propios protagonistas os deixen ao descuberto para que a posteridade os analice. E esa non foi, por mágoa, a solución de Murguía para este caso concreto das cartas queimadas. ¡Que lle imos facer!

     Onte, despois do almorzo servido na (¡espléndida!, pasen e miren) residencia universitaria 'Burgo das Nacións' de Santiago, volveron aos seus lugares de orixe os participantes na terceira edición de Trasatlántico. Encontro de escritores na Finisterrae. Chámanse así as xornadas de literatura que veñen celebrándose anualmente por estas datas e que, dende o seu comezo (1998), tiveron un marcado carimbo de afirmación iberoamericana con toda a complexidade que, dende o punto de vista histórico, lingüístico, cultural e semiótico conleva este concepto. Un concepto que, como se puxo de manisfesto nesta ocasión explicitamente, está necesitado dunha vivencia interiorizada máis profunda por parte das distintas e ás veces non tan distantes sociedades que ocupan os diferentes espacios xeográficos que abrangue; dun sentimento de pertenza a unha comunidade que, malia a devandita complexidade, desenvolve a súa actividade simbólica en zonas de intersección comúns non sempre ben ponderadas e aproveitadas para unha máis forte cohesión e enriquecemento mutuo.
     A idea, que xurdiu no seu día da imaxinación do escritor Suso de Toro apoiada con entusiasmo por uns poucos amigos e cun algo de escepticismo por parte doutros, foi consolidándose en feitos e hoxe é xa unha realidade con froitos que se renovan cada ano ao reclamo de lemas e temas sobre os que centrar a atencións dos escritores e escritoras invitados ad hoc para cada ocasión.
     Este ano a convocatoria presidiuna o epígrafe O escritor e a crítica, vella fonte de reflexións e xeradora de moito e moi fructífero pensamento que tampouco nesta ocasión frustrou as expectativas que a súa soa enunciación espertou de sempre no ámbito das letras, polo que contén de posibilidades dialécticas productoras de tensións enriquecedoras e tamén de actitudes moi variadas, certamente non sempre exentas dunha miga de irracionalidade, inexplicábel en persoas que, talentosas de seu e mesmo luentes co xenial, semellan desactivaren por veces os mecanismos do pensar racional e, xa que logo complexo e multiasociativo, para caer en reduccionismos e esquematismos algo adolescentes.
     No seu día, cando se dean á luz os (necesariamente) breves textos que se leron no encontro, poderase trazar unha máis completa descrición e valoración do que deron de si estas xornadas de Trasatlántico 2000, pero o que si se pode adiantar é que en todas as sesións ás que este cronista puido asistir, non só sobrevoou, senón que aterrou en moitas ocasións a convicción de que o mercado está a substituír a crítica na necesaria orientación que se debe dar ao público, é dicir aos posíbeis lectores e lectoras. Enténdase: as técnicas de publicidade e de persuasión mercantil aplicadas á literatura están a converter esta, dende hai xa moitos anos (todo hai que dicilo), nunha mercancía que ten que atraer a alguén a quen o mercado non mira pola súa condición de posíbel lector, condición que lle é indiferente, senón de gorentoso consumidor con quen a relación remata no acto de adquirir esa mercancía e non ten por qué desembocar necesariamente no feito da lectura.
     Hai moito que reflexionar sobre a necesidade da crítica como compoñente fundamental do(s) sistema(s) literario(s), cousa que, así mesmo, coido que quedou ben de manifesto, explícita ou implicitamente, malia que algúns escritores presentes (¿e sobre todo escritorasssss?) e moitos/as ausentes a denigren. E polo que respecta á crítica da literatura galega, nun momento como o actual, no que esta xa presenta síntomas suficientes de estar deixando de ser un sistema feble e periférico para se converter en centro de si mesmo, urxe, así mesmo, levar a cabo unha análise serena e ponderada dos avances que experimentou nos últimos vintecinco anos e das carencias e atrancos de que adoece, para tratar de poñer algo de sentido común nunha actividade que, de non ser considerada e apreciada como debe, pode sulagarse no silencio a favor das exclusivas conveniencias do mercado ou de cousas aínda peores.
     Cómpre suliñar, finalmente, as dificultades económicas con que teñen que desenvolverse as xornadas, malia os malabarismos dos meritísimos coordinadores, Carlos Quiroga e Anxo Abuín, pois as asignacións das entidades colaboradoras (Caixa Galicia, Consellería de Cultura, Concello e Universidade) non abondan para cubrir sen desacougos as necesidades que se xeran neste tipo de organizacións. Para o ano que ven haberá que revisar esas contas, digo eu..., se non queremos que desapareza un foro que pode ser xermolo de algo moi enriquecedor para o século que imos comezar.

     Volve estar de actualidade a relación entre a realidade e a literatura. Ben, o certo é que nunca deixou de estar presente en calquera reflexión sobre a ficción artística e téñense dito tantas parvadas coma evidencias, obviedades e (tamén) cousas intelixentes. Mais a raíz das últimas novidades monstruosas con que nos está a agasallar a realidade histórica de agora mesmo un non pode menos que pensar que a humanidade está a perder os seus papeis a grandes zancadas nun proceso de desensibilización que vai ti a saber ónde e en qué pode rematar.
     Hai un aforismo moi socorrido e resignante para trances negativos da vida que di que Deus escribe dereito con ringleiras tortas. Efectivamente, mesmo se diría que este planeta non é outra cousa que unha novela realista, pero non do Deus grande e posíbel do Universo, senón dalgún deus cativo e disparatado que molla a pluma en sangue e escribe, non dereito, senón rematadamente mal, con ringleiras tortas e cheas de incoherencias, faltas de verosimilitude e, o que é peor, cheas de dolor inconmensurábel. Un deus a quen moito temos que axudar os seus personaxes, tanto para levar a cabo as monstrosidades que el elabora na súa imaxinación compulsiva coma no momento de evitar que as correspondentes catástrofes non acaben de vez co planeta.
     Que dúas adolescentes aparentemente normais maten a unha amiga para experimentaren novas sensacións e seren famosas non lle colle na cabeza a ningún novelista que non sexa ese deus menor e borracho que non leu a Aristóteles e non tén nin puta idea das máis elementais regras da mímese artística, actividade que inclúe como premisa primeira a necesaria verosimilitude das historias que se queiran contar e como premisa segunda que iso que se conta, aínda que sexa forzando un pouco a premisa primeira, é ficción e non tén por qué ter necesariamente un correlato referencial na realidade nin responder á predicación de verdadeiro ou falso. Se ese hipotético deus aplicase estas dúas premisas, a humanidade sabería, pola primeira, procurarlle un sentido á súa existencia, e podería, pola segunda, acougar tranquila, coñecedora de que a dolor non existe na realidade e si tan só na ficción, que sería unha fantasía creada por un deus compracente e rexoubeiro que nos contaría contos para dormirmos tranquilos e ben acochados e quentes debaixo do cobertor, aínda que ás veces nos metese algo de medo no corpo co bruar do vento no inverno, tan só por brincadeira e remexéndonos tranquilizador a nosa cabeleira para nos dicir dulcemente "¡hala!, a dormir, que todo é literatura; mañá renovo a alba e xa teño lista a primavera".
     O último capítulo (non o derradeiro, por suposto) desa macabra novela escribiuno este irresponsábel o outro día co resultado de vinteoito persoas esmagadas na estrada, mesturando os seus cadáveres cos corpos vivos e mortos dunha larada de porcos. Vinteoito vidas tiradas por un barranco e vinteoito familias cheas de dolor. ¡Vaia gracia!

     Imos entrar no século XXI e seguimos sen ter aínda a gran novela de Santiago. É xa unha vella teima deste cronista lamentar que aínda ninguén fixese neste noso século unha novela da contemporaneidade, é dicir, universal, na que Compostela tivese todo o protagonismo. Moitas veces me sorprendo a min mesmo dándolle voltas inutilmente aos elementos que debería reunir esa gran novela. E claro, o que me saen son os elementos que debe reunir unha gran novela aos que habería que engadir os que a cidade pide de seu. Case nada.
     Voulles contar unha pequena parte do que me digo a min mesmo, pro domo mea. Polo de pronto, non se trata, simplemente, de contar unha(s) anécdotas(s) e ubicala(s) nos espacios desta cidade. Iso xa se fixo con maior ou menor fortuna dende o século XIX ata estes días pasados en que saíu a de Méndez Ferrín, No ventre do silencio.
     Cómpre algo máis, e aínda apuro isto: non se necesita a penas anécdota, e de habela canto máis delgada e transparente sexa mellor, porque tén que ser a cidade e os seus espacios os que nos conmovan e nos queden gravados existencialmente na nosa biografía persoal, na memoria persoal de todos os que permanente ou conxunturalmente teñen ou tiveron contacto con Santiago. Tamén apuro isto: mesmo na memoria daqueles lectores que nunca estiveron nin estarán en Santiago pero que incorporarían esta cidade á súa bagaxe existencial, intelectual e sentimental a través da lectura desa non nata novela.
     Doutra banda, convirá saber manexar moi ben as coordenadas espacio-temporais, eixos básicos do xénero, como ben estudiaron numerosos tratadistas e intuíron non menos escritores. E isto, aplicado á novela de Santiago, tén o seu aquel, porque Compostela, que está como suspendida na intemporalidade, semella un espacio xa inmutábel que ficase estantío: a cidade, o burgo de pedra é practicamente invariábel, é unha burbulla no tempo, unha bóla de neve, un diamante, se se quere, para ser mirado por moitas miradas, pero inmutábel. E iso non serve para crear ficción, pois na ficción, que é un simulacro de vida, todo se tén que transformar na liña do tempo. Describir simplemente este espacio ou evocar simplemente o nome das súas rúas e das súas prazas pode dar rendemento para facer unha guía turística ou un relato costumista, é dicir, estático, pasmado, sen vida, pero non unha novela. E menos a novela de Santiago, que terá que procurar as infinitas irisacións do diamante e as infinitas miradas peregrinas e universitarias, que son propiamente as que fan da cidade un obxecto caleidoscópico cheo de historia(s) e de tempo. Cada unha coa súa anécdota, coa súa ilusión, coa súa derrota, e así millóns de historias, millóns de amores e de fracasos cruzándose ao longo dos séculos.
     Particularmente, quero que a novela me cree un mundo ao que eu desexe volver, ou cando menos ao que eu poida volver cando así mo pida a miña existencia, a miña vida. Un mundo no que me poder sulagar outra vez porque durante a lectura percorrín un treito de vida singular, integreime nunha atmosfera, penetrei nunha variante vital que, sen tela vivido eu mesmo, senón o(s) personaxe(s), quedou para sempre incorporada na miña memoria como se realmente ou vagamente (ensoñadoramente) fose vivida por min. E a vida é continua transformación. Polo tanto haberá que poñer en marcha un mecanismo productor de tempo dende o que poder, xa non só mirar, senón sentir a cidade como espacio de ficción; un mecanismo que presente a cidade tamén transformándose, a pesar da súa invariabilidade pétrea. E esta mosca a penas ten rabo por onde collela.
     Doutra banda, hai que crear vida humana. Sen un proxecto humano non hai novela nin relato. Nisto acóllome a Claude Bremond: "Onde (...) non hai implicacións de interese humano (...) non pode haber relato". Pois iso.
     Agora está o asunto de pensar cómo queremos que se introduza no lector a cidade, para que cada vez que abra o libro a vexa por primeira vez, con mirada adánica: nin cainita nin abeliana, e coas dúas á vez. Atinar co ton e coa linguaxe apropiada sabemos que é quizais o máis difícil da escritura novelística. Moitos dos grandes escritores de novela téñeno dito: se non se atina xa no primeiro párrafo, todo o edificio que construímos na imaxinación virá abaixo. Claro: "En un lugar de La Mancha, de cuyo nombre no quiero acordarme, no ha mucho tiempo vivía un hidalgo..." (El Quijote); "La heroica ciudad dormía la siesta. El viento del Sur..." (La Regenta); "A iso das dúas da tarde dun bretemoso día de decembro do ano 1543, baixaba polo Picho da Cerca, en Santiago, unha vella como duns 60 anos..." (A tecedeira de Bonaval); "Cando eu era aínda moi rapaz, seguíase a falar do caso entre as boas xentes de Auria" (A esmorga). En fin, así comezaron grandes e regulares novelas. Pero era a linguaxe do século XVII, do XIX ou de hai corenta anos. E aquí dixemos que hai que facer a novela da contemporaneidade: entón comprirá buscar a linguaxe axeitada aos tempos actuais, que, á súa vez, tén que dialogar co pasado medieval e falarlle aos tempos vindeiros, pois estamos a nos referir a unha gran novela, ¿non si? Eu coido ademais (gusto persoal) que a linguaxe da novela, sendo único e apropiado para ela, hai que procurar que non se vexa moito, que sexa transparente como o aire, porque doutro xeito non deixará vivir nin respirar ao lector, nin meterse dentro do mundo ofrecido. E esta mosca nin rabo ten: cómpre aprender a voar.
     Despois está (xa para rematar esta leria pero non porque non haxa máis que engadir) a cuestión da disposición autorial, as consabidas preguntas: ¿quen conta?, ¿que ve?, etc., cousas de manual pero moi importantes. E, dende logo, baixo o meu particular punto de vista (que non é nada orixinal) para facer a novela de Santiago deberá un espirse de prexuizos e deixarse impregnar da atmosfera da cidade, incorporala intimamente, non impoñerlle ningunha ideoloxía, paixón, sentimento, etc. que non saia dela. Deixala respirar libre, como personaxe de novela que é. Porque se é unha gran novela xa levará de seu un mundo, sen necesidade de enfatizar nada: todas as paixóns, todos os sentimentos, todas as revolucións, todas as traicións e covardías, todos os amores e desamores, toda a violencia e o odio posíbeis, todos os resentimentos, toda a estupidez e intelixencia, e dende logo toda a morte. Pois a novela, a mellor novela, non é outra cousa que un treito de vida, unha metonimia e unha metáfora da vida. Pero abrangue toda a vida. E a vida é múltiple e infinita como o universo. Sobre todo en Compostela.

     Acabo de rematar a lectura da última novela de Vargas Llosa, La Fiesta del Chivo, mentres o Mediterráneo, libre para os que estamos da banda de aquí, se expande diante dos meus ollos atlánticos e case me molla os pés. Veño tamén de ler unha recensión sobre os diarios de Goebbels, o sinistro personaxe responsábel do ministerio de Ilustración do Pobo (¡vaiche boa!) e Propaganda do Reich hitleriano. Neste momento, así mesmo, ETA acaba de marcar unha nova e tétrica muesca na empuñadura das súas pistolas co asasinato de Jáuregui. Deste xeito, a vida real dun pasado que non debería repetirse e dun presente que emula a aquel pasado genocida, semella ser unha continuidade dos horrores que a novela de Vargas Llosa ven de ofrecerme transparentes a través das súas magníficas páxinas.
     Vargas Llosa construíu unha narración complexa pero doada de seguir por parte do lector, coa mestría e oficio que acumulou dende aquela 'opera prima', La ciudad y los perros, que tanto enganchara naquel momento (1963) ás xeracións que estudiaban as súas carreiras universitarias. Seguindo a xa nutrida tradición de novelas de tiranos latinoamericanos, Vargas Llosa ponnos ao descuberto agora a figura do terríbel dictador Trujillo e da súa contorna de aduladores e galopíns de moitas estrelas, que, se non fosen encarnación absolutamente verídica de todos os refinamentos da maldade, case resultaría manifestación expresionista e hiperbólica do máis radical dos esperpentos valleinclanianos. O escritor documentouse sen dúbida abundantemente para penetrar nos enguedellados mecanismos do poder de Trujillo, dende que este asentara no cumio da República Dominicana en 1930 ata a súa morte violenta en 1961, e nos transmite moitas cousas que xa sabiamos, cando menos de oídas ou a través da literatura e dos ensaios testemuñais, acerca das prácticas dictatoriais: dende a corrupción política e económica na que se sulagan os reximes totalitarios de calquera signo, ata as escalofriantes masacres, desaparicións (ás veces tan crueis como as que protagonizaron os tiburóns do Caribe), torturas e violacións de todo tipo a que foron e son sometidos neles os cidadáns disidentes.
     A novela ten como fío conductor a rememoración que leva a cabo trinta e cinco anos despois dos feitos, unha muller, Urania, filla dun colaborador de Trujillo e, como tal, presidente do senado, que fora vilmente fesflorada aos catorce anos polo propio 'Bernefactor', o Chivo Trujillo, a quen o pai da nena non dudou en lla sacrificar como proba da súa adhesión increbantábel. Pola memoria de Urania, axudada por un narrador omnisciente e por un autor que sabe manexar as diferentes técnicas narrativas da polifonía cunha fluidez absolutamente maxistral, desfilan moitos personaxes e situacións que nos van recompoñendo o que debeu ser un dos treitos máis sanguinarios da historia da humanidade. Pero ademais, Vargas, que viviu moi de preto o mundo da confrontación política, ensínanos a absoluta falta de sentimentos, de sentido da dignidade e da honradez que informan certas prácticas pretendidamente políticas de xentes que só teñen como obxectivo o exercicio máis ruín do poder e o beneficio persoal.
     Certamente, Trujillo, resposábel tamén do secuestro e desaparición do republicano español Jesús Galíndez, así mesmo novelado por Vázquez Montalbán, recibiu dalgúns dos seus propios colaboradores a xustiza histórica de ser ametrallado en acto de tiranicidio, pero, cando menos na novela, cómpre anotar outro acto de xustiza (que non vou revelar) levado a cabo por aquela mociña de catorce anos, sen ela o saber. Un acto de xustiza (¿só na ficción?) que en boa medida resulta ser unha morte simbólica para ese tipo de individuos que poñen sempre as glándulas seminais como principal argumento da súa valentía e lexitimidade.
     Recomendada queda, pois, a novela do gran peruano-español. Pero non todas van ser flores, pois, ao meu ver, á novela sóbranlle moitas páxinas e hai ás veces algunhas expresións de dubidosa corrección sintáctica (as trampas dos 'de que', por exemplo) e algunhas puntuacións, non só innecesarias senón francamente agramaticais, que, tratándose dun académico da RAE, nunha revisión de estilo feita máis de vagar deberían rectificarse ou desaparecer. Saúdos dende Valencia.

     Esta semana pasada houbo un incidente ben desagradábel nun instituto de Ourense: un alumno pegoulle a un profesor porque este lle prohibiu fumar dentro da clase. É preocupante, a este respecto, a cantidade de voces que se queixan do aumento de actitudes violentas e insolentes nos centros de ensino primario e medio, fundamentalmente. E isto lévame outra vez ao tema das relacións entre valores éticos e literatura (ou arte, en xeral), nun momento en que se está a debater en foros especializados arredor da denominada Educación en valores ou Valores cívicos, é dicir sobre Ética.
     Trátase, en definitiva, de responder á pregunta: ¿serve a literatura (e a arte, en xeral) para formar unha sociedade mellor e máis culta? Pois mire vostede, por unha parte, xa ve, e por outra, ¿qué quere que lle diga? Pero non mesturemos: ¿Mellor, nun sentido ético e moral? ¿E máis culta? Dende logo, máis culta si, claro. Unha sociedade que aprecia e entende en arte é máis culta, pero a cultura non garante a inexistencia de comportamentos bárbaros nin leva de seu necesariamente asociada unha ética e moral acrisoladas. E aínda máis: a cultura mesmo pode dotar de instrumentos sutilísimos para a realización dos máis horrendos crimes. Non eran iletrados os que provocaron os holocaustos de Hirosima ou dos campos de concentración nazis, nin os que organizaron o gulag na antiga Unión Soviética. Entre as persoas responsábeis da actual barbarie en Chechenia de seguro hai algunhas con refinados coñecementos artísticos.
     Por máis que noutros tempos un pensase inxenuamente que, en efecto, a literatura tiña por forza que facernos mellores, a experiencia demostra que esa crenza cómpre abandonala o máis axiña posíbel se non se quere quedar de tonto. E moito menos crer que as obras reflicten necesariamente o talante e textura ética e moral dos seus autores. A arte non é necesariamente un camiño de perfección, como tampouco o é necesariamente de perdición. Simplemente, a arte é ficción, e calquera, sexa ou non boa persoa, ética e moralmente admirábel ou execrábel, con tal de que posúa a habilidade suficiente e de que coñeza os recursos apropiados, pode elaborar unha obra de arte, que será portadora de valores positivos ou negativos para os individuos e as sociedades, segundo as lecturas que se lle queiran facer en cada momento.
     O profesor e crítico franco-norteamericano de ascendencia xudeo-vienesa George Steiner mesmo afirma que a afección á literatura (e digo eu, á arte, en xeral) pode insensibilizarnos respecto da realidade e levarnos a que nos conmova máis unha morte de ficción ca unha morte no cuarto do lado. Dende logo ese comportamento, que tería algo de patolóxico, non pode facernos arredar da literatura porque máis 'cornás' dá a ignorancia dela, pero non debemos botar en saco roto o pensamento de Steiner.
     A arte non tén como misión facer cidadáns exemplares. Bo chasco debeu levar don Avito Carracascal, o inefábel pai de Apolodoro na novela Amor y pedagogía (1920), de Unamuno, cando mantivo este diálogo co seu fillo acerca dos xogos: "—Papá, todos quieren ser ladrones y a mi me ponen de guardia civil siempre, porque soy el más chiquito. —Mejor, hijo mío, mejor; vale más ser guardia civil que ladrón... —¡No, no es mejor; los ladrones se divierten más!".
     A obra de arte tén moito de xogo, e seguramente ese rapaz de Ourense que lle pegou ao profesor preferiu imitar aos alumnos insolentes e violentos dos telefilmes americanos cós educados e nobres, anque estes ao final da 'peli' queden na ficción invariabelmente moi por riba daqueles, dende o punto de vista social, ético e moral. Así que haberá que armar á sociedade dun sistema de pensamento ético co que salvagardar os valores da civilización democrática, entre os que se atopan moi principalemte os bens artísticos, en xeral, e literarios, en particular, e deixarse de noveleos en cousas tan serias.

     Aínda están quentes nos andeis da miña biblioteca os libros que os alumnos e alumnas do Instituto Rosalía Castro de Santiago elaboraron para homenaxearen cos seus traballos plásticos ao poeta Roberto Blanco Torres (1999), asasinado polo fascismo en 1936, e a Castelao (2000), morto no exilio, hai agora cincuenta anos, lonxe da súa Pontevedra, cando me chega pola porta da amabilidade de Soledad Pite unha nova entrega dese entusiasmo que ela sabe insuflar nos adolescentes das clases de Plástica e Visual diso que se chama ESO.
     Trátase agora dunha publicación titulada Compostela en ollos novos na que se recollen propostas de actuación sobre e para a nosa cidade, e que van dende o deseño de material publicitario (pleglabeis, cartelística, folletos, colaxes...) ata ideas de mobiliario urbano, planificación de espacios non aproveitados ou necesitados de servicios, esculturas para xardíns, rúas e prazas, etc., todo presentado en agradabeis fotografías dos orixinais ou en maquetas en varios materiais, entre os que, para o meu gusto, destacan os xabróns de cores ambar e verde, xa sexa sós xa en afortunada combinación.
     Certamente, en novembro do ano pasado Soledad Pite ofrecéranos xa en acuarelas sobre papel e técnicas mixtas sobre táboa unha visión de Compostela moi orixinal que de seguro lle serviu de avanzada para estudiar o terreo sobre o que despois quería mandar as súas afoutadas tropas a investigar e deseñar. Naquela exposición de Pite, titulada, sobre versos de García-Bodaño, Onde vagan os nomes e as horas e aberta ao público nos locais do Colexio de Arquitectos de Santiago, que editou ademais un magnífico catálogo da mesma, a cidade aparece mirada con ollos que a este que lles está a falar, e que pensa que é un compostelán de moito aquel, se lle antollaron cheos de agarimo e dun afán innovador que non quere agochar unha sutil melancolía de clara ascendencia romántico-impresionista nas rotundas luces e explosións cromáticas de abrentes e solpores proxectados sobre edificios e vistas panorámicas, pero que tampouco non quere deixar de anotar o dinamismo cotián que impulsa á nosa cidade hoxe en día (pousona de seu durante moitos séculos) cara a diante, incorporada á modernidade.
     Esa mirada de Soledad Pite de seguro foi transmisora de entusiasmo, e de aí nace o libro que hoxe me move a escribir unha vez máis, das innúmeras, sobre a miña cidade, pois non é de ben nacidos deixar pasar por diante dos propios ollos algo que enxalza o que é teu dende as raiceiras máis íntimas sen lle dedicar con agradecemento, e mesmo cun punto de emoción, as poucas palabras que un modestamente saiba enfiar.
     Doutra banda, en verdade: nestes momentos en que está riba da mesa dos debates sobre educación o gran problema da agresividade e violencia que comeza a agromar nos centros de ensino medio, arredando a moitos profesores e profesoras cara aos recunchos da depresión psíquica e do medo, a actividade do equipo que forman Soledad Pite e os setenta e dous adolescentes das súas aulas, mozos e mozas en idades que foron sempre difíciles para todos os que tivemos que pasar por elas, é exemplar. Porque, ademais, o que se nos ofrece no libro, avalado en magnífica portada polo traballo da propia profesora e polo recoñecido pintor Pedro Ávila, non é en moitos casos como para mirar con ese paternalismo condescendente e perdoavidas que remata na consabida frase: "cousas de rapaces". De ningún xeito. Xa quixera eu ver realizadas, á escala que lles corresponda e cos materiais apropiados, moitas das ideas que vemos no libro, pois hai propostas que demostran saír dun coñecemento máis que mediano da arte producida no século XX que imos abandonar de aquí a poucos días e que tan anovador foi nestes asuntos.
     Como compostelán e cidadán que medrou entre as luces e as sombras de Santiago, non podo menos que agradecer esta regalía dos ollos, esta homenaxe á nosa cidade que Soledad Pite e a súa leal tropa souberon elaborar para que o futuro da nosa cidade sexa posíbel, creativo e anovador e para que os bárbaros destructores nunca poidan aniñar nela.

     Cada xeración e cada membro delas tén as súas cancións: boas, malas, regulares, estúpidas ou inolvidabeis, cultas ou populares, dá igual. Iso é obvio e xa está dito mil veces. E tenas, queira ou non queira, porque se non quere é o mesmo: as cancións do seu tempo vanlle entrar igual por todos os poros do corpo ata se lle incrustaren e instalárenselle no máis profundo do seu cerebro e dos seus sentimentos, de onde, así como van pasando os anos, van saíndo como saen eses fíos da chaqueta ou o xersé vellos dos de andar por casa, que non tiramos ao lixo quizais por comodidade pero tamén porque xa forman parte da nosa pel e da nosa biografía íntima. E un fío sae hoxe e outro mañán, en calquera momento, e nunca se acaban os fíos, como nunca se acaban as lembranzas, nin as memorias da infancia, da adolescencia e da xuventude. "¡Ay, ay, ay ay! / no te mires en el río / ¡ay, ay, ay, ay! / que me haces padecer / porque tengo, niña, celos de él". Mira ti que espertar un día con ese tranganillo e non ser quen de soltalo ata que quedas dormido outra vez pola noite.
     Parece cousa boba, pero é así, porque tranganillos como eses escribiron, por exemplo, a crónica do corazón, a crónica sentimental, dos que medramos na posguerra e que Vázquez Montalbán recompilara parcialmente para nós alá polos últimos anos sesenta e primeiros setenta na revista Triunfo, emblema da gauche divine, que, por aquel entón, portaba a etiqueta exclusiva do vangardismo progresista. "Mira mi pecho tatuado / con este nombre de mujer, /es el recuerdo del pasado / que nunca más ha de volver", cantaba Conchita Piquer, e con esa sentimentalidade fomos afacéndonos os nenos que escoitabamos pola radio da posguerra, unha e outra vez, as mesmas cancións: "Están clavadas dos cruces / en el monte del olvido / por dos amores que han muerto / sin haberse comprendido". Ata que chegou aquilo de "Libertad, libertad / sin ira, libertad / guárdate tu miedo y tu ira...". Por certo, aínda que por aquel entón un andaba por ámbitos políticos ben diferentes, Suárez non merecía o de González destes días atrás, xa saben..., bo é que houbo rectificacións.
     Entre aquelas tonadillas e a sintonía da UCD quedaron moitas cancións que ficaron grabadas indelebelmente en nós e que agora o creador de Pepe Carvalho saca á luz, por fin, nun libro que, daquela, alá polo ano 1972, non puidera ser na súa totalidade: Cancionero general del franquismo (Editorial Crítica, 2000), onde se recollen e clasifican moitas das letras que aprendimos e que conformaron a bagaxe "intelectual" daquelas xeracións letradas en voces de tonadilleiras andaluzas e de chulapos madrileños, de boleristas e mamberos, de festivais de Benidorm e de dúos-dinámicos, de serrats e autes, que nos transmitiron ideoloxías das que tan só co paso dos anos e o escaneo do subconsciente puidemos desprendernos ou traelas á superficie da racionalidade para observalas e analizalas, non para facer un delete e borralas do noso disco duro, pois non se debe ser desleal coas vivencias do pasado, das que sempre aprendemos algo, por ruíns que fosen, senón para resitualas no lugar que lles corresponde.
     Son case cincocentas as cancións que Vázquez Montalbán tira do baúl dos recordos (¿lembran?: "buscando en el baúl de los recuerdos uúu...", ¡horreur!), e alí están latentes moitos dos mitos que, queridos ou non, se nos adheriron como unha segunda pel ou como un fío invisíbel á propia biografía; á biografía que cada quen foi calcetando cos estambres do tempo, das venturas e das desventuras, dos amores, dos desamores e tamén, claro, dos olvidos: " amores se van marchando / como las olas del mar...". Así de simple cantaba Maritrini. E como di Vázquez Montalbán: "a la hora de recordar las canciones que tanto habían amado, que tanto habían enseñado a amar y a sufrir a los adultos supervivientes de la guerra civil, me di cuenta de que les habían sido mucho más útiles que los poemas cultos que no habían leído".
     Un libro para recordar porque "Somos un sueño imposible / que busca la noche" e porque "Se vive solamente una vez / hay que aprender a querer y a vivir / tarara rara rara / rarara rarara / y así hasta que muera". ¿Lembran?

     Están moi de moda os libros dende que se descubriu que non é necesario queimalos, como cando o emperador chino Lin Ying, vai para dous mil e tantos anos, ría moito mandándoos á fogueira; ou cando llos afumaban ao pobre Protágoras de Abdera que viu arder no século V antes de Cristo os productos da súa sabedoría sofista (¡que razón tiña ao dicir que "o home é a medida de todas as cousas"!); ou a Theodor Heuss, idem de lienzo, por culpa de don Hitler; ou, por poñer un caso máis de nós, cando en 1937 mandaron á pira do fascio Capitães da areia, de Jorge Amado..
     Agora somos máis civilizados e temos outros recursos: ou ben se deixan arrumbados nos sotos dos edificios institucionais para que estean a bo recaudo e contribúan á cimentación do inmóbel, ou ben emparedamos La Puerta de Alcalá ou a muralla de Lugo en colosais alardes de performances instalacionistas ou ben, aproveitando a metáfora do libro-ladrillo-tocho, construímos arquitecturas ou aproveitamos o colorido das cubertas para facer cadros postminimalistas, como fai Peter Wüthrich estes días no Centro Galego de Arte Contemporánea en preciosa exposición que, falando en serio, recomendo aos lectores: así de paso tamén poderán ver no mesmo CGAC propostas e retrospectivas dos nosos artistas Pamen Pereira.e Jorge Castillo. E, xa que lles caerá de camiño, poden entrar na Galería Citania que ten a última carpeta de Euxenio Granell, ou visitar os salóns artesonados de Fonseca para se achegar á interesante acuarelista MJ Borg.
     Estou índome do asunto. Porque, como lles dicía, lectores non haberá pero libros haber hainos a moreas, por máis que o corenta por cento dos españois admitan que nunca len. Ademais, xa o din as estatísticas: miles e miles de títulos a se publicar cada ano. Un enigma. Claro que as novas metodoloxías para a observación da literatura hai xa tempo que distinguen entre lectura e consumo de libros, e que unha cousa é mercar eses obxectos chamados libros e outra lelos. ¿E il será que o día do pai, o día da nai, os cumpreanos e onomásticas de menganitos e zutanitas, nadais, reis, santos valentinos, detalliños de visita, vodas, bautizos, divorcios, primeiras e derradeiras comuñóns, etc., salvan o mercado? ¿E entón, alí onde antes regalabas un libro porque ti mesmo (e sobre todo mesma) o leras e coidabas que lle ía gustar á persoa a quen querías agasallar, agora delegas a responsabilidade da lectura nos xuris dos premios literarios ou nos anuncios publicitarios, e non tes que ler nada para quedar ben con papá, mamá ou pepe, porque ti regalas calidade, que xa o di o anuncio? Non, non o creo.

     Tres lecturas dominicais viñeron confluír onte nos meus ollos e teñen as tres un denominador común sobre o que cómpre reflexionar. Dunha parte, o manifesto redactado por varias agrupacións políticas e sindicais reclamando unha maior presencia da lingua galega nos medios privados, toda vez que, efectivamente, con tan só abrir un pouco os oídos na vida cotiá calquera pode apreciar unha realidade lingüística da nosa sociedade que non encaixa con ese cupo cutre que a maioría deles lle asignan ao galego, e aínda así é doado ventar que o que desta nosa lingua inclúen e para poderen cobrar as subvencións públicas, pois, se disimulamos o caso dalgunhas colaboracións literarias, as noticias que aparecen en galego carecen normalmente de interese. Son noticias de axencia, de vulto, que polo xeral enchen retallos da maqueta ou espacios radiofónicos e televisivos duns poucos minutos.
     Doutra banda, nunha longa entrevista con Isaac Díaz Pardo, o noso (coido que único en Galicia, e quizais no mundo) conservador libertario, entre outras cousas reveladoras da súa peripecia vital adolescente que este cronista descoñecía, di que, se a Real Academia Española traduce os nosos topónimos, está tratándonos como a estranxeiros, en contradicción co feito de que formamos parte do mesmo Estado.
     E finalmente, un artigo de Javier Marías, moi irado, quero dicir con moita ira non disimulada (¡que tampouco é para tanto! digo eu), no que insulta aos membros do Institut d'Estudis Catalans, da Real Academia Galega e da Euskaltzaindia que protestaron conxuntemente polo apéndice sobre toponimia incorporado á Ortografía de la Lengua española recentemente publicada por Espasa-Calpe, con propiedade intelectual da Real Academia Española, e no que se dan as correpondencias en castelán de certos topónimos galegos, cataláns e vascos.
     Coido que as tres lecturas están intimamente relacionadas por moitas razóns, entre as que cómpre destacar, primeiro: que, efectivamente, os medios de carácter privado que lemos, vemos e escoitamos a diario están maioritariamente redactados en castelán e polo tanto a presencia neles, por exemplo, da nosa lingua (se salvamos O Correo Galego) é mínima, nalgúns casos a xusta para cobrar subvencións públicas; segundo: que, se queremos vivir nun só Estado, como ben di Díaz Pardo, cómpre respectar as linguas que teñen que convivir no seu seo.
     Outra cousa sería se houbese algún día secesións, e entón se escribiría (efectivamente cada un falará e escribirá privadamente como lle pete) San Sebastián en lugar de Donostia con toda naturalidade, do mesmo xeito que agora dicimos e escribimos privada e publicamente Londres no canto de London, porque o Reino Unido non é o noso Estado; e en terceiro lugar: Javier Marías tén razón nas súas consideracións sobre a liberdade de cada quen a continuar a inercia lingüística herdada. Iso é un abc filolóxico e ben se sabe que ás linguas non hai quen as aferrolle con normas nin decretos.
     Pero iso tan só dende un punto de vista privado, individual, filolóxicamente aséptico (inmanentista, se queremos poñernos un punto pedantes) e sen contextualización política, tan necesaria a ter en conta en España, como ben se sabe, para podermos convivir en paz, cousa que as mentalidades centralistas, entre as que non inclúo a Marías, non acaban de comprender.
     Por iso non a tén, non tén a razón Marías, cando tacha de ignorantes e lles atribúe unha mentalidade 'totalitaria, tipo franquista' aos representantes das institucións antes citadas por pretender que se respecten as formas toponímicas autóctonas dende as instancias oficiais.
     Naturalmente, isto conlevaría unha coherencia absoluta. Como que nos escritos e medios públicos cataláns se escriba Zaragoza e non Saragossa, por traer aquí un dos exemplos de Marías; ou, digo eu, Badajoz e non Badaxoz, caso de que nalgún medio público galego se escriba esta última forma, cousa que haberá que contrastar e corrixir, no seu caso, se acatamos o atinado punto de vista de Isaac Díaz Pardo.
     E non teño espacio para máis. Habería moitos aspectos que tratar sobre este asunto, porque a cousa é complexa. Pero sen empurrar ¡hom!, sine ira.

     Adieu, vive clarté de nos étés trop courts!, lamentábase Baudelaire. Adiós, luz de veranos... traduciu impecábel Jorge Semprún mellorando ao francés para lle dar título a un seu libro de memorias que merece lerse: Adiós, luz de veranos... Non se pode pedir mellor expresión da perda do paraíso. Nestas estaba eu, cando me chega unha invitación para asistir á presentación duns libros da editorial Ir Indo.
     Perozo chegou tarde á galería Sargadelos de Santiago (cousa do combustíbel, disque) pero a tempo de falarnos no seu simpático galego-extremeño da nova colección "O elefante contacontos". Seis libros de unha tacada para ese abano de idades que conforma a burbulla do paraíso que se perderá, desa patria única e certa: a infancia.
     Mentres non chegaba o Perozo, os numerosos asistentes estivemos como peixes no acuario, mirando aquí, mirando alá nas vitrinas, picando aquí un libro, alá unha figura de cerámica, mergullándonos nunha fotografía, entre xente miúda, menos miúda, madura e venerábel.
     E chegou Perozo e falou Mª Victoria Moreno de luces e de cachiños do corazón, e fíxolle xustiza aos ilustradores, que sempre quedan de teloneiros, e falou escueta Milagros Oya. E aínda falou Xesús Santos. E, por fin, a luminaria da tarde: Isabel Freire, que se estreaba como escritora cuns peixes chamados Glub e Blef, debuxados por Evaristo Pereira, protagonizando unha historia de liberdade e tolerancia na que a comunidade peixil fica finalmente feliz e liberada da opresión na súa bóla acuática, un microcosmos, en palabras de Isabel, no que collen todas as historias e todas as metáforas.
     E falou Henrique Harguindey, gran traductor da lingua gala gracias a quen temos, por exemplo, un magnífico Rabelais en galego. Falou porque un dos contos da colección foi escrito orixinalmente en francés por aquel gran poeta vangardista que foi Max Jacob, de ascendencia xudía, e por iso morto no ano 1945 nun campo de concentración nazi. Falou oportuno Harguindey, e recordou o valor da solidariedade e da necesidade de practicala nestes días tan atroces para os pobos dos Balcáns, onde se está a masacrar a inocencia e onde se lle está a estragar a miles de meniños e de meniñas a única burbulla de ilusión, ese paraíso da infancia que lle están a negar os señores da morte e da noite para que nunca máis teñan patria certa nin luz de veráns...
     E Sargadelo foi por uns minutos unha metáfora da convivencia, un microcosmos posíbel onde non colleu a vaidade e si só a simpatía, o bo humor, a alegría, a liberdade e tamén a pena por tantos soños que se están a destruír e a perder antes de tempo alá nos Balcáns. Foi entón Sargadelos un espacio onde catro xeracións se volveron unha soia por obra e milagre dos contos infantís, que nos meteron a todos nunha burbulla máxica por un pouquiño de tempo.
     Lector, pensaba falarche do libro de Semprún, e velaí que algo ten que ver con todo isto. ¡Larga vida ao "Elefante Contacontos" e á carreira literaria de Isabel Freire!

     Despois de case un ano sen contacto cos meus lectores, quería eu saír ao paso do asunto ese de Don Ramón que tanto está a alporizar a escena galega. E non me refiro á escena teatral galega soamente senón, tout court, á escena galega a secas.
     Que a normalización da nosa cultura, e moi principalmente da lingua, é un asunto de primeira orde, a estas alturas resulta unha verdade de Xandasbolas. Todos os esforzos que se fagan con sentidiño para iso merecen moito respecto e todo o apoio. Pero precisamente porque estamos a unha altura dende a que podemos contemplármonos a nós mesmos para ver cánto levamos avanzado en comparación coa pobreza do panorama de hai tan só quince anos, é polo que temos que empezar a botar unha mirada cara a fóra, cara a aquelas culturas do arredor que nos están a mirar un pouco con certa solidariedade, outro pouco con curiosidade, quizais nalgún caso con simpatía e, dende logo, por parte das instancias máis encoiradas do pensamento único, cunha xenreira que nin paga a pena glosar aquí.
     Por iso coida este opinador que co asunto de Valle e da representación da súa obra na lingua orixinal na que el a escribiu quizais están a se producir reaccións desproporcionadas que en nada benefician e si moito perxudican a imaxe que nestes últimos anos fomos conquistando con esforzo e a contrafío de todos os obstáculos. Reaccións tan só comparabeis, na súa porción de intolerancia, coa actitude da familia Valle e, no seu complexo de periferia, aínda que de signo contrario, co exceso de polémicas e de fastos a que deron e seguen a dar lugar os cativiños, por máis que simpáticos, Seis poemas galegos de García-Lorca-Blanco-Amor-Guerra Dacal, ou as non mellores Sete (e pico) Cantigas de Alén (a paréntese é miña) de José Ángel Valente.
     Semella que andamos a deitar pola borda os tesouros adquiridos. Porque ¿de verdade non temos outras cousas máis urxentes nas que nos ocupar? ¿É necesario gastar os esforzos, o tempo e a símboloxía en facer crer á xente que a nosa cultura é tan feble que un pequeno suspiro de Valle-Inclán pode derrubar todo o estaribel que montamos? ¿Ou que necesitamos airear tanto esas trece cantigas (e pico) para sermos alguén literariamente? Servidor non o cre, porque xa temos unha literatura forte e un teatro que empeza a selo. Proporciónennos en galego, por favor, os grandes clásicos e contemporáneos de linguas que descoñecemos ou que coñecemos tan só pola tona. Gasten as súas enerxías en mellorar o teatro galego-galego. ¡Por Deus! Non nos estraguen en salvas a pólvora que tanto necesitamos para abrir a canteira propia. E deixen a Valle, a quen non debemos renunciar, co seu magnífico castelán-galego, esa lingua única que, por feliz privilexio, tan ben comprendemos os galegos e, de seguro, no fondo, tan só os galegos.

     Hoxe ás seis e media do serán vanse presentar no Clube Internacional de Prensa dúas publicacións do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Trátase do Informe de literatura 1997 (unha bibliografía anual comentada que alcanza o seu terceiro ano e que se ofrece en soporte de papel e, por primeria vez, en CD ROM) e do primeiro volume dun Diccionario de termos literarios. Ao fío deste último título, e dado que se está a impoñer cada vez máis unha cultura servida nesta clase de obras, quéroche ofrecer hoxe, lector, unhas reflexións e uns avisos para incautos, por canto este cronista sabe algo acerca do que debe ser un diccionario pero tamén de certos fraudes que sufriu en peto propio e que andan a circular por aí sen o máis mínimo escrúpulo intelectual, científico, filolóxico e, claro, ético.
     Dependendo do tipo de diccionario, así teremos que esixirlle esta ou aquela prestación e esta ou aquela virtude. Non se trata de aspectos cuantitativos, pois pode ser modesto en extensión e modélico en seriedade. Se falamos dun diccionario que teña como finalidade básica ofrecer información certa e obxectiva acerca dunha materia, a súa virtude fundamental debe residir, non na cantidade de información senón na fiabilidade dos datos, poucos ou moitos, que ofrece, pois se o usuario detecta un número determinado de erros rematará abandonando a consulta dun libro que necesita ser revalidado continuamente noutra fonte que confirme a información, multiplicando así o tempo de traballo. Naturalmente, esta condición de fiabilidade conséguese investigando sobre a materia en cuestión, non só copiando de publicacións semellantes, que, dende logo, hai que consultar, pero coidando que aos inevitabeis erros propios non se sumen os alleos, perpetuando así estes e poñendo en circulación outros novos.
     Se do que se trata é dun diccionario conceptual, ademais de fiabilidade, o que primeiro se lle debe pedir é que incorpore termos pertinentes (cantos máis, mellor), cousa que non sempre se dá, pois hainos que conteñen entradas que pouco ou nada teñen que ver coa materia en cuestión ou que non responden a unha terminoloxía técnica; en segundo lugar claridade nas definicións; en terceiro lugar coherencia, e finalmente unhas boas exemplificacións para asentar os conceptos. Reunindo estas condicións, un diccionario será un instrumento ao que lle estaremos sempre agradecidos. Por mágoa, en moitas ocasións as cousas van por outro camiño, e o que debía ser un proxecto e unha realización intelectual queda en simple producción mercantil.
     Podiamos traer exemplos 'do país', pero fixémonos nestes de importación: dende 1990 circula un Vocabulaire d'Esthétique que vaia por Deus, atribuído a Étienne Souriau, por máis que o importante teórico francés morreu no ano 1979 e non ten culpa da falcatruada. A versión orixinal costou 20.000 pesetas e agora aparece máis barata (9.500) a versión castelá co título de Diccionario de Estética. Na mesma editorial acaba de saír tamén hai unhas poucas semanas un diccionario do teatro que pola módica cantidade de case 7.000 pesetas tómache o pelo todo o que queiras. Ti verás, lector. Por certo, ¡paz e boas festas!

     Acaban de saír á luz, editadas pola Xunta de Galicia, as Actas do Congreso que sobre Vicente Risco tivera lugar en Ourense durante os días 18, 19, 20 e 21 de outubro de 1995. Fora aquel un encontro cheo de interese, no que se tratou de focar as múltiples facetas dun home que, a trinta e catro anos da súa morte, segue a ser centro de miradas e de reflexións, base de discusións sobre moi distintos aspectos da vida galega e pedra de toque na que ensaiar o estadio discursivo en que cada quen se atopa na actualidade.
     Certamente, o labor que se está a facer nos últimos anos sobre os máis sobranceiros escritores, artistas, ideólogos e pensadores do noso pasado recente vai, pouco e pouco, renovando a actitude dos observadores da cultura galega, en xeral, no sentido en que, cada vez máis, se vai apreciando un afán obxectivador e clarificador que, con anterioridade, ou ben non existía, porque non se penetraba máis alá da tona das cousas, ou quedaba embazado por outro afán de signo contrario, cal é o da apoloxética indiscriminante, é dicir, o da loubanza xeralizada e cha, sen matices nin craroescuros, cando o mellor servicio que se lle pode facer a unha persoa, a unha idea e a un proxecto reside seguramente en algo do que non nos decatamos ata alcanzar un certo grao de madurez, tanto individual coma colectiva. Refírome á ecuanimidade intelixente e sistematizadora, baseada na análise atenta dos fenómenos observados, libre de xuizos apriorísticos e de sectarismos ideolóxicos e políticos. Cousas todas elas, como se ve, nada doadas de practicar coa valentía moral que cómpre ter e coa serenidade que necesitan.
     Un exemplo desa actitude témolo nalgúns dos relatorios que tiveron lugar no citado congreso e que agora nos ofrece, en número de vintecinco, o libro de Actas que estamos a comentar, pois supoñen unha visión crítica e ponderada de traballos que o mestre ourensán deixou éditos e inéditos e non soamente un deses cantos baleiros de contido que tanto serven para un rachado coma para un descosido.
     Non é do caso glosar aquí todos e cada un deses relatorios, pero si de salientar que entre todos eles afrontan aspectos tan variados da persoalidade risquiá como poden ser os que se refiren aos seus traballos e ideas sobre etnografía, historia, relixión, lingua, nacionalismo, literatura, teatro, pensamento político, etc. É dicir, todo un gran abano que reflicte a curiosidade e continua actividade que caracterizou en vida ao máximo mentor do nacionalismo galego do periodo de entreguerras. E todos, ou case todos, elaborados por especialistas da obra de Risco xa ben probados en anteriores publicacións.
     Mágoa que o libro de seu non presente unha organización e ofreza, en troques, amoreados e mesturados os diferentes traballos, sen un criterio editorial xustificativo, cando menos en apariencia. Mágoa tamén que algúns traballos aparezan ateigados de grallas e de incoherencias tipográficas, detalles que sempre connotan deleixo e falta de escrúpulo filolóxico. Non obstante, estamos diante dun volume que bota luz sobre algúns aspectos da obra e da actitude de Vicente Risco diante da vida e da Europa do seu tempo.

     Dende logo, hai que lle conceder o seu mérito a quen teña a afouteza de elaborar antoloxías de productos culturais do seu país e dende o seu propio país (que outra cousa é vivir fóra del), porque nestes asuntos nunca chove a gusto de todos e o autor da escolma ten que dar mil reviravoltas argumentativas para ferir o menos posíbel a sensibilidade dos presuntamente afectados. E cando a cousa vai de literatura, por exemplo, de poetas, ¿qué lles vou dicir?
     Darlle máis voltas das que xa se teñen dado para explicar o que é unha antoloxía poética semella a estas alturas inútil. É dicir, explicar o que é unha antoloxía resulta do máis doado: palabra, procedente do grego, que etimoloxicamente significa 'recolleita de flores' (de aí que os latinos falasen de "florilegium") e, por extensión, selección, escolma dalgunhas cousas entre as que forman un conxunto heteroxéneo. Pero explicar o propio antólogo o por qué e o cómo da súa particular escolma, iso xa e farinna alterius costalis e ten o seu aquel.
     A retórica das xustificacións a este respecto está practicamente esgotada nas introduccións e limiares que encabezan este tipo de traballos, e o que queda sempre de todas elas (agás casos de groseiras xustificacións que aducen causas saídas de glándulas pares) é unha verdade incontestábel: quen antologa faino barallando (lexitimamente) criterios obxectivos con outros subxectivos. As determinacións que supoñen factores como o espacio editorial dispoñíbel ou o público a quen vai orientada, xunto coa condición selectiva implícita no concepto mesmo de antoloxía fan imposíbel que unha obra así presentada deixe contentos a todos, xa sexan creadores, xa simplemente lectores ou críticos. Se a isto lle sumamos as diferentes percepcións e concepcións do feito literario e da súa historia que poden ter os diversos escolmadores e as distintas sensibilidades que de feito posúen, os resultados finais, por forza, teñen que presentar diferencias substanciais insalvábeis.
     Paradoxicamente, en tocante a antoloxías e escolmas, o máis xusto reñe co máis racional, e o que podería parecer, a primeira vista (só a primeira vista), o máis xusto (incluír mostras de todo o elenco de poetas) non é razoábel (e, no fondo, tampouco xusto), porque entón a antoloxía non tería o carácter de ramallete que a etimoloxía lle outorga e, dende logo, ninguén arrasa un campo de flores para facer o seu ramallete particular, senón que elixe, escolma, aquí e alá, esta ou aquela flor, seguramente deplorando ter que deixar outras de beleza ou interese equiparábeis en aras do conxunto que se pretende obter. Unha solución sería facer moitos ramalletes distintos que respondesen a criterios e a funcións distintas, e deste xeito practicamente todo o elenco de poetas quedaría representado nalgún momento, aínda que fose nunha suposta, derradeira e malévola Antoloxía do refugallo. Pero aínda así os problemas habían ser moitos, porque case todos os/as vates preferirían ser incluidos/as nas antoloxías que reunisen os criterios máis gorentosos ou máis prestixiados social, poética ou academicamente.
Porque, doutra banda, toda antoloxía, no fondo, alén da súa función didáctica e orientadora, ten vocación, máis ou menos encuberta, de establecer canon, e aquí si que poden saltar centellas e lóstregos, pois é precisamente a loita por ocupar o centro do canon o que informa todo o dinamismo literario dunha área cultural dada. Por iso, cando batamos co canon, o mellor será poñer punto final.

     Despois de ter falado o domingo pasado de antoloxías, en xeral, e de antoloxías poéticas, en particular, chégame polo correo, mesmo como se fose traída por algunha oportuna fada ou meiga, unha nova antoloxía da poesía galega. En efecto, a profesora da Universidade de Campinas (Brasil) Yara Frateschi Vieira acaba de sacar a lume a súa hai tempo anunciada Antologia de Poesia Galega (Editora de Unicamp, 1996). A profesora brasileira estivo entre nós durante algúns meses, hai un par de anos, observándonos, preguntando, orientándose e tratando de captar todo o necesario para levar adiante a súa difícil empresa.
     Ela míranos con ollos de fóra, e diso é ben consciente, como tamén o é das ausencias que presenta a súa obra e das limitacións que lle impón o feito de ser estranxeira. A súa é unha escolma feita segundo os criterios que ela considerou oportunos para o público a quen vai dirixida, un público brasileiro que nada ou pouco sabe de nós. Por iso, nas páxinas limiares ofrece unha pequena información sobre o proceso de formación da literatura galega contemporánea (por certo con algún erro: Aquilino non é máis vello que Manuel Antonio; o Seminario de Estudos Galegos non é do 1922, senón do 23; Fernández del Riego non é Luís, senón Francisco...)
     Segundo a autora, o proxecto prevía un núcleo de poetas de 1976 a 1990, pero ao final decidiu ofrecer tamén "um panorama da poesia galega anterior ao último cuartel do século", incluíndo unha pequena escolma da lírica medieval galego-portuguesa (xa coñecida polo seu público) así como unha mostra da poesía galega contemporánea, dende Rosalía en adiante. Neste apartado, as renuncias que tivo que practicar foron abondo importantes, e diso decátase Vieira, ao nomear explicitamente as ausencias (graves), que habería que incluír "numa antologia com propósitos diferentes": Curros, Cabanillas, Pimentel, Bouza Brey, Díaz Castro, Carballo Calero, Pura Vázquez, Manuel María, Bernardino Graña, etc.
     En canto á selección de poetas que publicaron obra entre 1976 e 1990, hai que dicir que non vai satisfacer a un gran número deles que non se verán aquí representados. Naturalmente que, se non se relativiza e non se aplica un alto grao de comprensión diante desta escolma da poesía galega, as xenreiras que vai levantar non han ser poucas nin de pouca autoridade, pero situados na banda da comprensión e desbotada calquera visceralidade, para nós, os galegos, é unha razón de ledicia saber que no Brasil van dispoñer dunha parte representativa da poesía galega; que van ter noticicia, por máis que sucinta e incompleta, do proceso de formación da nosa literatura e dalgúns poetas de nós que tiveron a fortuna de seren da preferencia de Yara Frateschi Vieira, que redondea o seu traballo ofrecendo ao seu público unha bibliografías mínima da literatura e da lingua, fragmentos de autopoéticas, biobibliografías dos autores escolmados e algunhas equivalencias léxicas no brasileiro de certos vocábulos galegos.
     Así, pois, se disimulamos certos erros e incoherencias (o Diccionario de Lanciani/Tavani, por ex., está nun apartado que non lle corresponde), a obra cumpre os seus obxectivos: iniciar o público brasileiro na nosa poesía, mediante unha, en palabra da autora, "possível seleçao -feita com cuidado, respeito e grande admiraçao pela poesia galega-, mas certamente nao a única". E xa se sabe que, baixo o punto de vista exposto aquí o domingo pasado, diante dunha antoloxía, toda outra consideración valorativa é moi difícil de emitir, sen caer noutras arbitrariedades.

     É ben sabido que a crítica literaria do século XIX mostrárase partidaria, fundamentalmente, de remexer na vida dos artistas e dos escritores, no seu contorno social, nas súas ideas e crenzas coa fin de elaborar as conclusións, case sempre ateigadas de redobres éticos e morais, sobre a obra de arte observada, que era vista, xa que logo, a través dun cristal de cor que determinaba a bonanza ou a maldade da obra en si, segundo fose, precisamente, a cor do cristal con que se mirase, como ben atinou a dicir en verso o, por outra parte, decimonónico e indixesto poeta (ós ollos de hoxe) Ramón de Campoamor, se non estou trabucado.
     Os métodos críticos máis afortunados do século XX, pola contra, favoreceron en exceso a atención ao producto final do proceso artístico: a obra en si, deixando en penumbra a biografía do autor, que non interesaba máis ca coma un mero intermediario entre o caos e a forma. Deste xeito, todo o que compría dicir dun obxecto artístico estaría presente dun xeito inmanente nel mesmo e, fundamentalmente, na súa estructura profunda, moito máis importante que a apariencia. E calquera consideración procedente do exterior era tomada como algo impertinente e secundario. Neste final de milenio e despois dese século de estructuralismos e de formalismos parece que as cousas van tomando un aquel menos restrictivo e adoptando un certo eclecticismo (enriquecedor, nalgúns aspectos, empobrecedor, noutros) mediante o cal todo aquilo que participa máis ou menos activamente no proceso ou circuito que se establece entre a elaboración da obra polo artista e a súa recepción polo lector ou consumidor debe ser obxecto de atención e, dende logo, susceptíbel de estudio, pois a literatura xa non se comporta só como un conxunto dinámico de textos portadores de valores (cambiantes) de todo tipo que loitan por ocupar o centro dun canon, senón como un sistema ou institución social que se autorregula e tamén como unha mercadoría sobre da que non cabe pronunciarse estética, ética ou moralmente, senón, fundamentalmente, en termos de facturación.
     Carlos Casares acaba de tirar do prelo un libro titulado Vida de Ánxel Fole na colección "Árbore"da editorial Galaxia, orientada, fundamentalmente, cara á adolescencia. Hai varias cousas nel que cómpre salientar, segundo eu o leo. En primeiro lugar, a andadura narrativa, que, axudada polo estilo sempre sinxelo e diáfano da prosa de Casares e por unha tipografía moi agradábel á vista, fai prender axiña na lectura. En segundo lugar é un libro que vai máis alá do que promete o título, pois o autor non se limita a seguir máis ou menos de cerca a vida de Ánxel Fole (1903-1986), senón que, baseado en conversas que tivera co escritor lugués, en escritos e anécdotas del (e sobre el) e en noticias indirectas, ofrece ao lector moitos datos sobre o seu xorne íntimo e sobre a súa textura intelectual, ética, estética e ideolóxica, de xeito tal que pouco e pouco imos tendo un retrato sincrético e completo, físico, psicolóxico e social, do personaxe. Todo entreverado de datos obxectivos que nos van dando noticia sobre o estatus socio-económico da familia e das peripecias da mesma, vividas e sufridas por Fole dende unha persoalidade abondo singular e pintoresca.
     E vai máis alá do que promete o título tamén debido a que Casares se interna pola obra de Fole para nos dar as claves que informan o seu quefacer como escritor de contos, nun exercicio de síntese e de claridade que os lectores para quen está escrito o libro agradecerán, toda vez que as píldoras están ben douradas pola amenidade da lectura, e a asimilación do que conteñen seralles de moita utilidade para coñecer a cerna máis verdadeira do escritor lugués. De xeito que nun exercicio de lectura fácil e fluída, que non debe ir máis alá das dúas horas, segundo un cálculo a ollo, os nosos adolescentes poden ter unha idea moi exacta do que foi, do que viviu e do que escribiu Ánxel Fole, sen grandes requilorios teóricos nin escorzos forzados, todo visto dende a simpatía que sen dúbida desperta o personaxe en Carlos Casares, que nos ofrece no seu libriño, certamente, un Fole enteiro e verdadeiro, si señor.

     Hai xa algunhas semanas que tivo lugar a presentación no pazo de Bendaña de Santiago da primeira novela de Emilia Pardo Bazán, titulada Pascual López. Autobiografía de un estudiante de medicina, coeditada polo Consorcio da cidade e a editorial Ara Solis en magnífico deseño, e posta a punto para o prelo polo catedrático da Universidade compostelana José Manuel González Herrán e mais unha discípula e colaboradora súa, a doutora Cristina Patiño Eirín.
     Aínda que pareza raro, non foi a nosa cidade escenario de moitas aventuras novelescas, por máis que si fose mil veces evocada liricamente por poetas que mantiveron con ela relacións máis ou menos duradeiras, máis ou menos pasaxeiras. Neste sentido, e a pesar de que entre relatos curtos e novelas poderiamos enumerar, quizabes, máis dunha ducia de títulos nos que os escenarios de ficción se identifican co vello burgo, aínda Compostela segue a ser un reto importante para calquera narrador e aínda está por escribir a gran novela de Santiago.
     A Condesa de Pardo Bazán deu a luz o seu Pascual López en 1879, xusto un ano antes de que Marcial Valladares se decidise a publicar un texto bilingüe (máis ben diglósico) galego/castelán que el tiña gardado no caixón dende había dez anos e que, baixo o título de Majina ou a filla espúrea, había constituír a primeira novela galega moderna e a primeira, así mesmo, en que Santiago figura como espacio de ficción recoñecíbel no ámbito das nosas letras.
     Antóllaseme que, como lle ocorrerá a calquera respecto da súa propia cidade, para os composteláns debe ser difícil ponderar con ecuanimidade o valor dunha novela ambientada en espacios que lle resultan tan familiares e sobre os que proxecta a súa propia memoria, coñecementos e biografía. Existe nisto un obstáculo a salvar que moito debe ter en conta o novelista para non incorrer en inexactitudes, anacronismos ou calquera outro deliz narrativo que poña a proba as competencias do lector indíxena. Pero tamén se me antolla que o novelista que elixe como espacio de ficción a cidade na que un naceu e medrou ten gañado de antemán un plus de simpatía que lle outorgamos de xeito gratuito, neste caso os santiagueses, e que tan só unha impericia moi patente pode botar pola borda.
     Non tivo mala crítica no seu tempo, por máis que engordiñamente fose sendo obxecto de esquecemento, pero sentadas as premisas anteriores, coido que podemos dicir que a novela da Pardo Bazán pode gustar aos composteláns, malia certos defectos narrativos que presenta dende un punto de vista esixente da arte de novelar e que son ben detectados polos citados profesores, autores, á súa vez, da documentada, rigorosa e amena introducción que encabeza esta nova edición do Pascual López, unha simpática historia de ciencia ficción ou de literatura de anticipación, con típico triángulo amoroso resolto de xeito bastante orixinal, e construida sobre bases doadas de recoñecer na novela picaresca e barroca españolas, dende a linguaxe arcaizante da voz narradora, anque mesturada por veces de modismos de novo carimbo, ata a fasquía das personaxes, que toman moito da súa vida de ficción amparados nos modelos ofrecidos por Lázaro de Tormes, Guzmán de Alfarache, Don Quixote, Sancho Panza, o Don Pablos de Quevedo, etc., aínda que tamén nos da novela romántica, gótica e realista, é dicir, na que se elabourou ou se estaba a elaborar no mesmo século ou momento en que a Condesa deseñou a súa.
     Emilia Pardo Bazán, axiña de casar, con tan só dezasete anos, veu vivir a Santiago co seu home, José Quiroga, a quen axudou moi seriamente a rematar a carreira de Dereito. Aquí tivo a posibilidade de tomar contacto coa Universidade, pola que tanto debecía o seu talante de muller interesadísima en todo o referente á ciencia e á cultura, e de aquí puido tomar notas da vida dos estudiantes tal e como desfilan pola novela, que en algo recorda á que moitos anos máis tarde (1915) había publicar Pérez Lugín co título de La Casa de la Troya (Estudiantina).
     Por iso Pascual López. Autobiografía de un estudiante de medicina pode interesar, cando menos, ao compostelán de cerna e, en calquera caso, ao curioso que queira debruzarse un pouco no Santiago chuviñento e melancólico do século XIX.

     No xornal El País da semana pasada (10-XI-97) aparecía un artigo de Javier Marías titulado "Malvado gran escritor", no que se deitaban algunhas opinións de interese que non por responderen case todas elas a verdades bastante obvias, ou precisamente por séreno, din menos acerca da honestidade e valentía moral do novelista, que se atreveu a expoñer en voz alta o que moitos pensan na intimidade ou din coa boca pequeniña. En síntese, se non interpreto mal e non traizoo o espírito do escrito, o que Marías quere transmitirnos é que el non pode ler un libro esquecendo, ou deixando en suspenso mentres o le, os seus coñecementos sobre a persoa que o escribiu ou sobre as circunstancias en que foi escrito, sen por iso prexulgar a valoración que outros lectores, descoñecedores deses datos (por distintas razóns: afastamento no tempo ou no espacio, pura e simple falta de información, etc.) poidan facer do texto en cuestión.
     As cousas son así dende sempre. Non sei se a anécdota é apócrifa ou histórica e se foi máis ou menos axustada a como a vou relatar, pero cóntase que Ch. A. Sainte-Beuve, o máis sonado crítico literario francés do século XIX, admiraba e gustaba moito da non menos famosa novela de Bernardin de Saint-Pierre, Paul et Virginie, ata que soubo que o autor, medido polo sistema de valores do crítico, era unha persoa moralmente depravada e, xa que logo, execrábel e indigno de figurar no elenco literario. Entón someteu a duras críticas o libro do que antes gozara e escribira tanto.
     Baixo o meu punto de vista, non obstante, algo lle falta ao artigo de Marías que non está recolleito, ou non souben recoller eu, entre as súas palabras. Pois, se ben é certo que existe unha tendencia na actualidade a facer abstracción do pasado ou do presente dalgúns escritores (e escritoras, claro) máis ou menos malvados e canallas, ou das circunstancia que concorreron na redacción deste ou daquel libro, coa fin de invitar a lelos sen prexuízos estraliterarios, non o é menos que, precisamente, por eses pasados ou presentes (do signo que sexan) se pretende moi a miúdo elevar á categoría de escritor ou escritora a quen non pasa de ser un avindo ou avinda, sen máis interese para a literatura que o que pode ter para a alta música de cámara o miar dun gato na xaneira.
     Volvamos ao asunto. Existe a humanísima tendencia a mirar con bos ollos os textos dos amigos ou dos correlixionarios. Por outra, tamén é moi humana a disposición negativa diante dos escritos de xentes que, pola razón que sexa, non entrarían nunca no noso ceo particular, e entón, obnubilados por ese sentimento, ou ben nin lemos os seus escritos ou ben negámoslle calquera valor ou silenciamos a admiración que nos poden espertar interiormente.
     Estas actitudes, que son lexítimas no lector común, ¿deberían evitarse no exercicio da crítica profesional e da docencia? En puridade deberían evitarse, por razóns democráticas, no caso do ensino (público) e por razóns de profesionalidade no caso da crítica. Dirase, non obstante que iso é imposíbel porque o crítico e o profesor son seres de carne e óso, non espíritos puros, e polo tanto elixirán, discriminarán, ningunearán ou promocionarán a quen lles pete, porque doutra maneira, ¿con qué estómago poden ser ecuánimes diante de textos de xente que rexeitan politica, ideolóxica, moral ou eticamente, ou de persoas malvadas, pelmas ou simplemente antipáticas?

     Teño un curmán algo golfo e moi amigo dos chistes, dos cales sempre sabe o último e o máis coproloxicamente porcallento, ou o ultimísimo e máis rachador de todas as posibilidades de fantasía sexual que un poida imaxinar, pero como tamén quere ser escritor agora está a reunir frases orixinais que emitiron sobre a escritura grandes autores da literatura universal. E como ademais anda un pouco anglófilo ultimamente pasoume unha selección da recolleita, toda ela en inglés, que o entretivo nestes últimos meses. E non está nada mal o que se di nesa especie de pensamentos aforísticos sobre a actividade de escribir.
     Xa que estamos na Semana das Letras Galegas, pregunto eu, ou levemente insinuo, se estaría de máis tomarmos nota dalgún deles para tratar de nos exercitar un pouquiño na humildade ben entendida, esa grande ausente do mundo da literatura, ou dese mundo da cultura que, polo que parece, tamén Alfredo Conde observa con obxectividade, non sen deplorar, no fondo, o resultado da súa análise.
     Acerca do síndrome do medo ao papel en branco, ou do writer's block (enténdese, ¿non?), alguén dixo que, se non o sentiches nunca, é que ti non es nin serás escritor. "Reescribe, reescribe, reescribe, e logo contempla o teu traballo con curiosidade", di outro destes consellos. Non está mal.
     "Cala, e escribe", recomenda Natalie Goldberg. Non está nada mal tampouco, se temos en conta tanto despotrique de café como se oe por aí, emitido por xentiñas ágrafas que, a xulgar polo que din que farían elas se se puxesen ao labor, ameazan con nos deixar a caldo aos que temos a insolencia de andar emborranchando papeis con letras.
     Moi a conto nesta época de consumismo estupidizante vén un consello de alguén que recomenda a quen escribe preguntarse a si mesmo/a se pagaría polo que acaba de redactar os catorce dólares e noventa e cinco centavos con que van atracar ao público na librería. E recomenda, ademais, ser honesto/a na resposta, porque se a ti, escritor ou escritora, non te entusiasma o teu libro menos entusiasmará ao lector.
     Sempre proliferaron os pensamentos sobre a arte da escritura. Mesmo podemos recuar ata a antigüidade grega ou latina e atoparemos razoamentos dunha absoluta actualidade. Estes non os coñece o meu curmán porque nin en Atenas nin en Roma se falaba inglés daquela. Pero miren, por exemplo, o que dicía Epicteto, un filósofo estoico grego que cumpre por estas datas que andamos mil novecentos corenta e sete anos: "Se queres escribir, escribe", pensamento no que se condensan magnificamente todos os consellos que se poden dar a un catecúmeno ou catecúmena. E digo máis: é o único consello razoábel e honesto que se pode dar... se cho piden, que se non é mellor estar calado pois, de calquera maneira, ninguén cho vai agradecer. E nisto tíñache moita razón don Séneca (un cordobés que andaría agora polos dous mil anos), cando dicía que "ninguén escribe no seu diario os favores recibidos", que a ingratitude éche cousa de todos os tempos. A proba é que Lope de Vega dixo que o ingrato (e a ingrata, ¡claro!) "escribe o ben na auga e o mal na pedra".
     De todos os xeitos, máis que os consellos, a min o que me gustan son os aforismos sobre a actividade de escribir, e destes hai un de Stendhal que vai a misa: "Quen escriba escuro que non se faga ilusións: ou se engana a si mesmo ou trata de enganar aos demais". Aí queda iso, que xa dixo Quevedo (¡non, lector!, non o dos chistes senón o gran poeta do século XVII): "Quen escribe para comer, nin come ni escribe", aínda que hoxe en día haiche moito persoal que escribe escuro e vive como comodiós, pero iso son cousas do papanatismo coprófago do consumidor, que toma verdadeiros borradores por obras de arte, sen se decatar de que, como dixo Ernest Hemminway, "o borrador de calquera cousa é unha... shit", traduce ti, lector, que eu son un home de ben, e meu curmán, o dos chistes, tampouco non me deu a traducción.

     O sábado pasado inagurouse, con preciosa peza pregoeira de Alfredo Conde, a derradeira Feira do Libro compostelá do século XX. Onte, domingo, ETA clausurou outra vida a tiros. Poña aquí o lector todo o que teña dentro.
     Quen se tome a molestia de seguir a producción literaria galega dende os Cantares gallegos (1863) de Rosalía de Castro ata hoxe atoparase co apaixonante proceso de consolidación dunha literatura que tivo que resistir dende aquel entón embates de todo tipo, incluídos tamén os tiros de pistola. Pero o más significativo é o pulo que experimentou en canto puido vivir en democracia.
     Dende hai uns vinte años asistimos a un fenómeno de renovación da tipología do escritor galego, que, de ofrecer no pasado un perfil predominantemente masculino, voluntarista, militante político-partidista e diletante intuitivo no que se refire ao manexo e pericia da escrita, pasa a nos amosar unha maior diversidade social e ideolóxica, coa vantaxe de que a través da escolarización se perfeccionou filoloxicamente o instrumento de traballo, é dicir, a propia lingua, fixando o estándar culto. Agora é patente a presencia cada vez máis notoria da muller escritora e percíbese a existencia insólita da figura do escritor profesional monolingüe en galego. En fin, a mencionada tipología presenta unha banda de idade que cada vez se anchea máis debido á temperá incorporación das novas xeracións á escritura, feito este que está dando lugar a continuas propostas de ruptura escritural, coa aparición de colectivos moi críticos co sistema e o seu canon. Así mesmo é digno de anotar un abano temático moito menos limitado que antes e unha gamma de ofertas que satisfai a un lectorado tamén máis variado.
     E da man deste fenómeno emerxente temos outro que cómpre anotar no 'haber' da actividade literaria dos últimos vinte anos: o nacemento e consolidación paulatina da denominada literatura infantil e xuvenil, que a estas alturas, e despois de tan poucos anos de rodamento, conta xa cun importante elenco escritor e ilustrador, así como de coleccións moi competitivas que fan que esta literatura, en moitos aspectos, se sitúe actualmente á fronte da producción literaria europea do xénero. Boa proba son os premios internacionais que figuran xa no palmarés galego.
     Todo isto, conxuntamente, deu lugar á aparición doutros factores imprescindíbeis para que a complexa maquinaria literaria puidese funcionar. Así, podemos dicir que da insignificancia comercial do libro en galego pola volta dos anos setenta pasamos á proliferación de selos editorais que xa poden vivir ben da súa actividade. Todo o cal, á súa vez, obrigou a una modernización e posta ao día en aspectos varios, como a producción, distribución, profesionalización, mercadotecnia, etc., e tamén a dúas cousas de grande relevancia: por una parte, unha mellora evidente do deseño do libro, que agora se elabora atendendo a criterios de competitividade e de atractivo estético; por outra, á promoción de coleccións novas, nalgúns casos de xéneros antes inexistentes, como por exemplo o relato literario negro.
     En canto ao puntal do repertorio crítico, teórico e historiográfico, tan necesario para a consolidación dun sistema literario, hai que anotar unha crecente maduración, un rigor, uns escrúpulos filolóxicos e unha divulgación que, anque sempre insuficientes, variaron de xeito substancial, cuantitativa e cualitativamente, de vinte anos para aquí, con manuais sistematizadores e edicións comentadas, anotadas ou facsimilares semellantes ás das literaturas do contorno. E a todo isto cómpre engadir a crecente atención que se lle está a prestar á traducción de clásicos greco-latinos e, en xeral, á de clásicos e contemporáneos da literatura universal en catálogos institucionais ou privados.
     Todo o relacionado ata aquí de forma sumaria, unido á existencia de sólidas revistas e soportes cibernéticos en páginas Web de certa actividade fai que poidamos hoxe mostrar neste rápido repaso finisecular un optimismo razoábel, tan só ensombrecido polo son das pistolas do mercado da morte.

     Asistindo a un envite, estiven analizando os datos que me proporcionaron os responsábeis da enquisa que aquí se presenta, na que se instou a setenta persoas máis ou menos coñecidas de diversos sectores da vida pública galega a se pronunciaren e emitiren tres títulos e a correspondente autoría de obras escritas en galego ao longo de toda a historia de Galicia, dende a Idade Media ata hoxe.
     O asunto debeu coller aos consultados en situacións ben desemellantes, pois aqueles que len a cotío libros en galego deberon telo moi difícil; aqueloutros que se aproximan de vez en cando a eles teríano moito máis claro; e finalmente, a quen nunca ou case nunca le en galego debeulle resultar facilísimo citando as tres ou catro cousas que lle caeron nas mans ao longo da súa vida por variadas razóns.
     Dende logo, a idea é boa, aínda que coido que a metodoloxía da enquisa é moi mellorábel, porque seguramente habería que equilibrar algo máis os diferentes sectores consultados. Pero a aleatoriedade (minimamente controlada) que semella desprender a mostra deu resultados aproveitabeis para levar a cabo, en próximas actuación, sondaxes que vaian consolidando definitivamente o canon escritural galego.
A tendencia dos encuestados, movidos por un automatismo comprensíbel e polo exiguo número a manexar, escorou moito as opinións cara a obras literarias de creación e contemporáneas, é dicir, cara ao producido dende o rexurdimento do XIX ata hoxe, aínda que houbo quen tivo os reflexos a punto para contemplar tamén as produccións medievais ou tratados e ensaios que quedan fóra daquel ámbito temporal e ficcional pero que, efectivamente, nunha reflexión menos urxente, serían moitos os que incluirían tal tipo de obras na tríada solicitada.
Non teño espacio abondo para facer unha análise exhaustiva, pero quedan dúas cousas claras: aqueles escritores que se volveron clásicos por diferentes razón destacan de seu nos resultados, repartidos razoabelmente polos diferentes sectores consultados. E un autor de actualidade, Manuel Rivas, é favorito en sectores, como os do deporte, os espectáculos ou os negocios, non definidos tradicionalmente pola súa afección á lectura. Cómpre reflexionar.

     A progresiva inopia que se observa na xuventude en cuestións que aos maiores nos parecen elementais e case de necesidade ou de razón natural porque as aprendimos dun xeito pasivo e doado en transmisión oral, sen pasalas pola peneira da crítica, non sempre é tan negativa como se pode crer. A miúdo, afeámoslle á xente nova (que, certamente, cada vez pregunta menos, non sei se por falta de curiosidade ou porque non confía en nós) as súas ignorancias sobre coñecementos que nós levamos incorporados á nosa ideoloxía profunda coma se tal cousa. E así nos vai: deixámonos levar por unha automática visión do mundo que se reflicte nas nosas frases feitas, máximas, tópicos, proverbios e refráns que conformaron a única filosofía da vida durante séculos e que encerraban "verdades" incontestábeis, polo simple feito de estaren fixadas en fórmulas e repetidas como textos de autoridade sobre dos que non era posíbel intervir. De aí, e principalmente das inxustas xeneralizacións que arrastran, naceron todos os fundamentalismos, os dogmatismos, as intolerancias e tamén os ridículos polos que podemos pasar ao visitar culturas presididas por sistemas ideolóxicos diferentes ao noso.
     Se cada cidadán se parase a afondar un pouco nas frases que lle veñen á boca e que deita para fóra sen saber de onde proceden, o mundo podía pegar unha viraxe copernicana. Por exemplo, iso que nos ensinaron de que "a verdade non ten máis ca un camiño" (parvada que eu coido prestada da lingua da estepa, onde, efectivamente, a liña recta é o camiño máis curto e único entre dous puntos) é unha mentira ou polo menos unha inexactitude malévola, a pouco que nos paremos a considerar o asunto. E hai quen por culpa desa frase anda toda a vida perdido, tentando de atopar esa única saída sen conseguilo, e morre perplexo e derrotado, ignorante das reviravoltas polas que se pode chegar, se non á inexistente verdade absoluta, si a unha verdade levadeira e amábel. Así como hai tamén quen se monta na verdade propia facendo dela un dogma, e entón son os demais quen morren en vida esmagados por tan tallante convicción.
     Agora consulto o Refraneiro galego básico (un meritorio e extenso libro de Xesús Ferro Ruibal de hai xa nove anos) para achegarme ao tema da muller no noso patrimonio paremiolóxico. E ao facelo observo o que tivo que sufrir a metade da nosa poboación, tendo en conta, ademais, que, de tanto machacar a cotío con eses tópicos, foron as propias mulleres as encargadas de asumir resignadamente, transmitir e defender os seus monstrosos contidos.
     Tan só fixándonos en aspectos cuantitativos, xorde o dato elocuentísimo de que, fronte a unha páxina e media dedicada a refráns sobre os homes, no libro de Ferro anótanse doce páxinas dedicadas á muller. Pero se entramos en aspectos valorativos, o home sae ben tratado en case todos os refráns rexistrados, mentres que a muller é clara víctima dunha misoxinia xeralizada. E iso nun país que, como Galicia, lle debe ao traballo e ao sacrificio da muller a supervivencia, encargada como ela foi de manter os fogares acesos mentres os homes emigraban, ás veces para nunca máis volver nin se lembrar da compañeira que aquí deixaban. Ou volver enfermos, arruinados e derrotados pola vida, para seren coidados con agarimo nas súas últimas horas.
     Certamente, un grao de ignorancia sobre esta sabedoría tradicional na xuventude (nestes casos) é ben de agradecer, pois non se deben perpetuar semellantes xeralizacións e monstrosidades, se non se someten á racionalidade e á crítica.
     O malo é que sempre aparecen outras consignas, agora a modo de slogans publicitarios ou de letras de canción barata (pero en inglés) que seguen alienando o pensamento e instalándose a modo de códigos naturais no entramado ideolóxico dos nosos mozos e mozas, e nunca nos veremos ceibes das estupideces, inxustizas e barbaridades que se transmiten boca a boca, do mesmo xeito que a nós nos transmitiron toda a zaragallada paremiolóxica sen filtros nin matices.
     "En fin, qué lle imos facer", como sostiña Pereira diante do retrato da súa muller, na novela de Antonio Tabucchi.

     Que unha novela debe ser como un espello situado á beira do camiño da vida pode ser discutíbel, porque hai moitas novelas que, sen seren malas, acaban ben. En todo caso, iso xa o dixo Stendhal. Pero que a vida humana é unha fanada novela por entregas de décimas de segundo afírmao este cronista. A diferencia é que, por moi boa que sexa, sempre acaba mal.
     O sábado pasado, un xuri do que formei parte recoñeceu que a novela presentada por Marilar Aleixandre titulada Unha presa de terra era a mellor das presentadas ao primeiro premio de novela por entregas convocado por La Voz de Galicia gracias á iniciativa do xornalista e novelista Tucho Calvo.
     Para min foi unha experiencia moi interesante ter que avaliar non só un texto senón tamén a súa adecuación ao soporte e circunstancias nas que ía ser publicado: día a día, durante os trinta e un que ten agosto, e cunha extensión capitular de determinado número de díxitos. Marilar soubo facer todo isto para levar o millón do premio.
     Certamente, con esta modalidade de publicación por entregas asegúrase unha calidade que non tiñan case ningunha das miles que viron a luz no século XIX e que non só eran publicadas por entregas senón, en moitos casos, tamén escritas día a día ou semana a semana baixo curiosos contratos que incluían poder prescindir do autor para que seguise outro coa historia. Miles de títulos de lixo consumidos vorazmente por lectores con grande avidez de sangue, de asasinos feos e pálidos, de tremebundos amores e conflictos eróticos triangulares que enganchaban máis có Gran Hermano. Daquela xa a industria editorial medía moi ben as posibilidades de beneficio que lle podía aportar o negocio e non deixaba nada ao azar. Se unha novela non tiraba ben procedíase a aplicarlle o final xa previsto dende o principio e comezábase outra. No problem, o caso era ter subscritores que pedisen máis e máis capítulos.
     Polo que xa se ve que a íntima relación entre mercado e literatura non é cousa de hoxe. E aínda podemos dicir máis, pois moitas das novelas do XIX nutríanse de traduccións que se pagaban por columnas nunha cadea que ía dende o promotor ata o currante, da seguinte maneira: o promotor cobraba, por exemplo, a cinco pesos entrega por un traballo que lle encargaba a un amigo ou familiar, a quen lle pagaba dous pesos. Este, á súa vez, dáballe a traducir o texto a un pobre pringado por medio peso ou vai ti saber cánto menos. A cadea podía continuar, claro. De xeito que gañaban todos pero só traballaba un. ¿Algo novo baixo o sol?

     A noveliña que agora publica La Voz de Galicia foi a primeira da literatura galega contemporánea. Saíu por entregas durante o ano 1880 na revista La Ilustración Gallega y Asturiana. Despois ficou no olvido ata que en 1970 o profesor Ricardo Carballo Calero lle adicou atención publicándoa en libro exento. Dende ese momento foi considerada polos estudiosos e coñeceu aínda algunha edición máis. Andado o tempo, gracias á xenerosidade do profesor coruñés Luís Pérez, que o atopou nos arquivos da Real Academia Galega, tivemos acceso ao manuscrito hológrafo completo e datado no ano 1870, en clara e coidada letra, achado que nos permitiu, mediante a colaboración de Margarita Neira e Blanca-Ana Roig Rechou, facer unha edición para Xerais.
     A noveliña, dentro da súa inxenuidade, ten un certo interese. En primeiro lugar polo seu carácter pioneiro, pero ademais porque, tendo en conta o panorama da novela peninsular do momento, resulta un producto normalizador da literatura galega, malia non ser publicada axiña de ser escrita.
     A historia que nela se conta e que podemos incardinar nunha antiga tradición occidental de violacións sexuais e de orfos de pais ignotos, podemos enmarcala entre os modelos da novela romántica e costumista, con claros residuos do conto de transmisión oral e dunha ideoloxía calderoniana que proxecta sobre os personaxes un determinismo un tanto anacrónico respecto da restitución da honra perdida inocentemente e da chamada anagnórica e clasista da forza do sangue patriarcal, a todo o cal hai que sumar un claro prexuizo diglósico ao que Marcial Valladares (Vilancosta, A Estrada, 1821-1903) non soubo substraerse á hora de compoñer a súa, que o é, simpática novela.

     Dende que teño uso de razón baudeleriana, cada ano, ao comezar o mes de xullo, xa estou despedíndome do verán por culpa dun verso daquel poeta maldito que teimudamente me persegue: Adieu, vive clarté de nos été trop court! , que, como ben sabe o lector, vale literalmente por ¡Adeus, viva claridade dos nosos veráns demasiado curtos! E aínda peor dende que Jorge Semprún, hai dous ou tres anos, o traduciu libre, breve e xenialmente para lle dar título a un seu libro: Adiós, luz de veranos, expresión que encerra toda a melancolía da adolescencia e da xuventude perdidas.
     Terei que facer algo para borrar este verso da miña memoria, pois dende que se me meteu dentro dela non podo vivir o verán real, sensual e palpábel que me ofrece a vida xenerosamente, senón outros veráns xa pasados, arrumbados na lembranza, de cando a luz estival (antóllaseme agora) era moito máis intensa e brillante, sobre todo no momento epifánico de avistar dende o tren, que nos levaba á familia de Santiago a Vilagarcía, o resplandor do mar no horizonte e na ribeira de area rebotando nos ollos de quen, coma nós, nacidos no interior, debeciamos por que chegase ese momento tan esperado durante o longo inverno compostelán.
     ¡Eh, eh! ¡Atrás!, que este cronista non quere arrimarlle a melancolía a ninguén. ¡Faltaría máis!, en pleno mes de xullo, cando xa moitos gozan das súas vacacións e están a beber toda a luz do día con degoro, con despreocupación das angueiras cotiás e con ese traxe de baño tan chulo. Ademais, xa se sabe que o século que acabamos de deixar prohibiu transparentar os sentimentos en calquera manifestación artística, incluída a literatura, e sobre todo na literatura, arte esta, non obstante, que conseguiu os seus mellores e máis firmes logros facendo chorar a xente. Non digo só, naturalmente, de choro chorado, que de todo e para todos hai, senón desa emoción contida que se adentra nun cando contempla ou le unha verdadeira ora de arte.
     Edgar Alan Poe dicía que, de entre todos os sentimentos que un escritor pode espertar no seu lector, é a melancolía o máis nobre e e sublime, e isto valeulle para compoñer un dos máis fermosos poemas narrativos da literatura universal: aquel titulado The Raven (O corvo), paxaro que teimudamente lle recorda ao solitario e desesperado protagonista que nunca volverá ver a súa amada, morta para sempre. Nevermore, nevermore. Nunca máis, nunca máis. E claro, por iso Baudelaire foi o primeiriño en traducir Poe, e por iso se me achantou na memoria aquela luz da adolescencia, como a voz do corvo a me repetir nunca máis, nunca máis, aquela luz de veráns...

     Non hai moitos anos queixábame por escrito da saturación musical que apreciaba na sociedade, tanto no ámbito privado coma no público, ata o punto de conseguir que a miña afección de sempre pola música minguase abondo e mesmo chegase a facérseme aborrecíbel o feito de ter que soportar alá a onde queira que fose a ambientación ao aire libre ou en interiores, así como as programacións mediáticas. Polo de pronto, perdín por aquel entón calquera entusiasmo por acudir a concertos e deixei de mercar discos. Foi como unha especie de vinganza inconsciente contra un machaconeo musical que mesmo chegaba a apagar, ou así se me antollaba a min, a posibilidade de escoitar a palabra falada a través do dial.
     Ademais parecíame que a xuventude non pensaba noutra cousa máis que nas súas músicas e nutría o seu intelecto da borralla que transmiten a maioría das letras das súas cancións. Non me faltaba razón, dende logo, pero seguramente había algo inxusto en todo aquilo, pois se un pensa na súa propia xuventude e fai un sondeo da cantidade de músicas anodinas e letras de trapallada que transporta dende entón no seu cerebro, ten que calar e facer acto de contricción. Así, por exemplo, se un colle o libro de Vázquez Montalbán Cancionero general del franquismo (Crítica, 2000), no que se reune unha selección dalgúns dos centos de cancións que a sociedade española consumiu entre 1939 e 1975, decatarase da cantidade de letras e músicas que coñece ou que, polo menos, lle son moi familiares.
     O novelista catalán recoñece, sen embargo, que esas cancións, con seren lixeiras e serviren moitas veces de vehículo ideolóxico-sentimental aos intereses do réxime franquista, axudaron a sobrevivir a unha sociedade afundida que gozaba durante dous ou tres minutos de "historias ensimismadas y a veces perfectas".
     Agora leo unha pasaxe da autobiografía de Marcel Reich-Ranicki (Mi vida, Circulo de Lectores, 2000) na que o crítico xudeo polaco-alemán recorda os terribeis anos do gueto de Varsovia, onde a miseria e a morte eran a compañía menos arrepiante daquel milagroso subsistir. Pois ben: tamén alí a música se convertera para moitos nunha obsesión, ata o punto de convocar clandestinamente e en apretados metros cadrados a moreas de persoas arredor dun miserábel gramófono e con antigos discos raiados de goma laca nos que Mozart ou Bach soaban como bálsamo por un intre a tanto horror. Terei que mirar unha reconciliación.

     Como me vou ir de vacacións, voulles deixar un par de artigos enlatados ou, se queren entendelo mellor, envasados ao baleiro, para que non perdan a exquisita frescura que adoito poñer eu neles e poidan gozar así do privilexio de manter contacto con 'este que lo es', aínda que estea co meu famoso bañador nalgunha praia dese mundo de aí fóra. Teñan en conta que antes de decidirse a abrir o envase deben mirarlle ben a data de caducidade porque ao peor xa están pasados os comentarios e poden coller unha intoxicación literaria de difícil curación na canícula, e abondo é sabido que unha vez inxeridas certas palabras xa se che meten no disco duro do cerebro de xeito que tés que esperar ata setembro, o mes máis triste, para lle aplicar o antivirus da sufrida volta ao traballo, que todo o arrasa e borra.
     Se te decides a abrir o producto, pon moito coidado, porque nada máis pinchar o envoltorio pode empezar a saír un chafariz de vocábulos agudos como alfinetes que de seguro procurarán alcanzar algunha zona sensíbel da túa estructura mental por onde penetrar mellor, como por exemplo o lóbulo da opinión ou do sentimento. Non sei..., palabras como corazón, despedir, dolor, estación, amor, ou aqueloutras de claro significado, como alén, desilusión, iogur, lambón, granirmán, etc. Claro que peor é se che alcanza un esdrúxulo deses cargados de pedantería, porque entón vas apañado, salferirache, quero dicir, salpicarache de vaidade e de insolente soberbia e quedarás xa todo o verán facendo o ridículo, aínda que non leves un bañador como o meu. Imaxínate a ti coa boca chea de blándulas cánulas ou ósculos pútridos ou fláccidas rémoras e prístinos prognósticos. Letal de necesidade.
     Non te fíes da aparente inocuidade das palabras graves, esas que van cos da feira e volven cos do mercado, porque as hai moi dolorosas e mesmo poden chegar a ferir gravemente. Pensa que entre elas están sangue, eta, atentado, lapa, covarde, grapo, morte, bala, tiro, viúva, fillos, cemiterio, bomba, coche, impiedade, asasino, caluga, fascismo ou nazismo. De atoparte con elas mira para outra parte, que despiden horror, pero non as esquezas porque vas necesitalas, desafortunadamente, moi axiña.
     ¡Home! tamén atoparás moitas palabras de todo tipo, agudas, graves e esdrúxulas ou, como dicimos os sabios, oxítonas, paroxítonas ou proparoxítonas (¡anda!... para que aprendas), que son amábeis e que che consolarán e serán como un bálsamo para a túa tristura, se estás triste, ou como unha airexa de esperanza, se estás abatido. Que non todo vai ser apocalíptico. Mesmo poida que algunhas palabras che sirvan para revivir a luz dos antigos veráns que añoraba Baudelaire ("Adieu, vive clarté de nos étés trop courts!") e entón resplandecerá o teu rostro e serás feliz por uns intres porque descubrirás o poder das palabras, desas secuencias sonoras aparentemente tan sinxelas pero que son as encargadas realmente de cambiar o mundo, para ben e para mal, e de que ti, lector, poidas ser libre ou escravo, segundo a cantidade, calidade e modo de combinalas que a túa capacidade intelectual e a túa curiosidade che permitan. ¡Que o verán te sexa longo, lector/lectora, e que atopes a túa luz, quero dicir, as túas palabras máis puras e queridas!