Boi tiña as ventas gastadas polo anel, coma unha adarga. Rebordaba pola dereita un fío de furia que a penas chega ao chan de pedra, aquí onde tantas veces oficiou de señor de si mesmo e para o amo, aquel vellote arrequecido en flamas e sarcasmos, que atendía aos visitantes polo nome de don Manuel de Quintáns, de alto chapeu de abas e roscov de cadea fina en prata de Santiago de Cuba, que deixara o avó nun cofre, como testado minúsculo para quen gardase a casa e o bo nome despois do ano da súa perda. Era tardeiro. Coriscaba de abondo. E un brazo da mera esmagaba os puchos das curotas. Baleira a aldea, o boi soneaba de seu. E o amo atendía.
     -Rubio, vai.
A corva virou cara á voz, pero non así a vista, porque estaba cego. Fora quedando fóra da luz dun xeito tranquilo, engorde, coma se a resignación botase un aire de cubrición para domesticar o mal tempero de antano, cando o orgullo ventaba de lonxe as moitas vacas e xuvencas que viñan para recibir a herdanza.
     -Rubio, vai.

     E foi póndose en pé, alzado ás catro patas, coa xugueira marcada polo vulto extremo que lle dera sona de caste. Seica os bois rubios gardan aquí a memoria, a caixa negra, por eso aqueles que a teñen case en tallo coas agullas non deben coñecer nunca o labor do xugo nin a inútil castración.
     Manuel de Quintáns sentou ao seu carón. Tentou coa mau a barbela e falou só.
     -¿Oes?, teño en ti toda a miña aquela, a confianza, olleite nacer, medrar, picar, cubrir, minguar... es coma a memoria excelente, como da casa; por eso estás aínda, ata que alguén decida por nosoutros este remate de lerias clandestinas; ¿oíches, Rubio?, nunca cho contei por aquelo da prudencia, pero eu fun un mal home, un mal fillo, un mal pai, en moitos anos de andadura, xa antes de ti naceres, moito antes, trataba nas feiras, chambra e tesoira, balouco, ferro no peito, duro o estómago e ancho o costurón da blusa e a boca negra de palabras aprendidas..., axiña chegabamos, ¿oíches?, de cedo ás casas, uliamos os becerros de lonxe, coma se o vento dos mamotes, a calor do cocho, os ollos alegres dos vitelos rechamaran coa forza do instinto; había fume de amencida nas tellas, lazo branco da noite a se derreter pingando para que a terra beba; ¡eih, de mañá!, ¿hai facenda prá feira?; fomegaban os cigarros máis cá aldea; e viña entón a mulleriña do mandil gastado, recollidos os periquetes cunha fibela de amaño, abertas as maus: algo hai, si, señor; e sen licencia entramos polo curro das voces, ulideiras a bacoriño, estrume, cinsa, pote dos nabos onde amolece todo; ¿e non hai caña?; hai, si, señor; o cu dun vaso abonda para ferver na arca do peito, limpar as vías, bruar no ventre; ¡está boa!; ¿e logo non ha querer unha pingueiriña máis?; ¡pois logo bote outra, pouca!; e pouca nunca era nas casas dos labregos pobres.
Rubio cae outra vez vencido polo peso do tempo, engorde, afincando a punteira do pé mancado para que o xeonllo esquerdo dobre cara ao tempero do corpo, todo el descende coma unha montaña no sumidoiro da luz. Manuel cubica as palabras e bota a mau á corva, un aloumiño, esa fe do amo. Os ollos do animal convencen e deitan esa libración da bágoa que non é mentira. Caíña, retorce a arca e retrae o pé lacerado coma un colo para gardar as pallas. Manuel resiste a indiferencia, presente que o boi non debe ter axuda, non a quere nunca. E deixa o caxato de sobreira a rentes da parede, o caxato da brega nas feiras, o amansador, o fino balouco das viaxatas cumpridas, chaleco e chapeu, billetes a madas que cinguen o corpo, rebenta o peto e o pistolón garda o medo.
     -Bah, Rubio, bah.
     Hai que remoer. O cerebro manda as ordes á panza, á redeiriña, ao coallar... e o motor da herba ponse en marcha. Boi amosa a sintonía dos recados nun rou-rou inalterable, sete veces trousa e tres descansa e volve. O ritmo non desmerece o esquecemento. Manuel fai mentes na primeira cabronada de feira, que non é nada, a penas un lixo para o que logo sempre foi. E confesa.
     -Pois xa que o sabes, voucho dicir.
     Coma se a culpa fora feita pública e os rifantes da memoria andaran desde sempre acó coa barafunda dos sapos na noite morna: lolo cabrón, lolo cabrón, lolo cabrón. Son as catro da tarde en outono, que é como dicir o transo de agora ou nunca, que despois a luz esmora, baixan os morcegos, deita a nube encol do río, pesan as pegadas e hai que meter caña e anís das Cadeas, do Mono, de María non sei que, para pasar dez horas, alomenos dez sequera, na postura do cetme, do pistolón, das tesoiras... tranquiliño, Manuel, non sexas témero. Anque pese o venzo cos puños no cristal. Hai tranca de pau e de caña. A figadeira dorme e incha, incha e dorme. E abaixo dos teus está boi rubio, parte de ti, os dous mancados, vellos. Todo remoe. Ten a lepa no ollo primeiro en cegar e ver nadiña, derrama auga que non cae por el, auga que seca engorde, coma se a pel bebese e fose un ciclo curto do océano da vida.