Ó seguinte día e ó carón de Odalmis e Mailet, lúas loiras e amables cubanas que nos serviron de guías, representativas da mocedade cubana e das súas contradicións, pro con todo o rico e policromado ancestro hispano caribeño, que tan ben reflexaba o espectáculo delicioso, tinguido de nádegas e peitos de bronce, que aqueles días podía ser visto no Tropicana, e que tanto frapaba e frapara ós soviéticos, que non daban entendido o .peculiar maridaxe que no Caribe acadara socialismo e cabaret.
Odalmis e Mailet, anque ningunha das dúas recordase xa ós seus avós de Santander, mantiñan un curioso orgullo racial que impedía a estas mozas revolucionarias pensar en chegar a nada cun moreno, tivese este, ou non, o pero bueno..., en fin cousas dunha revolución lonxana en antergas terras coloniais onde as prietas fermosas e africanas falaban noutra linguaxe, popular por certo, pro moi pouco xudaico - marxo - cristiana - occidental, como facían as vimbreantes loiras de cintura viva de améndoa que apreciaban, mesmo fondamente, unha mitoloxía social, de barba petrucial, popular, actuante e carismática.
Levaba en cando fun ver a Neira Vilas a intención de facerlle, pra unha revista galega que levou o vento, unha entrevista aberta e relaxada á sombra fresca do patio interior, amplio e verde do Instituto de Literatura e Lingüística de Cuba onde colabora e traballa dacabalo das súas outras actividades. Alí estivemos a agardar nunha escura biblioteca, un dous poucos lugares habitables, por certo, da Habana a esas horas. Tiña no meu bolso unhas notas de Lavandeira e Celeiro e o meu grabador. Neira Vilas prefería facela entrevista por escrito, e o grabador axudóulle, pois a calor excesiva inutilizara as pilas. E conseguir unha cerveza fresca ou unhas pilas pode ser unha auténtica aventura nunha abafante mañán habaneira do mes de agosto..., non puidemos tampouco face-las fotos obrigadas, porque dous días antes, a pesar de que oficialmente dícese que a delincuencia está erradicada, alguén nos levou do bungalow a bolsa con todo o equipo de fotografía.
Fixemos, pois, unha lista de preguntas a Neira Vilas pra que el as fose facendo e matinando ó seu aire, e mentres falamos un pouco de todo e tamén das cousas do ir e vir.

Hay quen di que un río condiciona a vida das comunidades por entre as que pasa. Ti levas o Ulla metido no médula ¿Hastra qué punto esto é cerco?
Dende meniño, dende que me puxen de pé, vin o Ulla; ora azul-verde e no seu canle, ora desbordado, terroso e agresivo cando había enchenta. Nos meus contos e novelas hai sempre un río. É a re-creación da lembranza entrañable do Ulla da miña infancia e adolescencia, que me acompaña sempre.

Había uns días que tiñamos chegado á Habana e tido mais ou menos tempo neles de colle-la onda de país tan peculiar, pro no que, coma en todos, compre saber-se mover mais ala das proclamas unidimensionais e iterativas dos carteis políticos, e tamén mais ala dos prexuicios inevitablemente idealizadores con que se chega dende a -outra banda do mar e da política. Tomando o daiquiri obligado no Floridita de Hemingway (ese extraordinario daiqui ri do Caribe, recendente madanela evocadora, nos días posteriores, lonxe xa da Habana, e que ten a súa clave esotérica no secreto triangular íntimo, irresoluble e irrepetible do circo máxico e cíclico, coma todos, por certo, dos limón desta illa que ulen a canela suave). Tomando o daiquiri, pois, enterámonos por un empleado galego de garabata, director dun surrealista «boletín Cospeito onde era que podiamos atopar a Xosé Neira Vilas.

"Ben quixera eu que Balbino fose un personaxe insólito pra os lectores de hoxe"

¿ Coidas que se pode seguir falando de Balbino como o prototipo do neno galego, sobre todo tendo en conta que nas vilas as novas xeneracións veno como algo que xa non é real?

Balbino é un rapaz dos anos corenta-cincuenta. Non sei cómo o verían nas nosas cidades hai dúas décadas, pois o divorcio rural-urbano en Galicia é moi grande. Poida que non o comprendesen, polo menos en todo o seu alcance dramático. El mesmo escrama: «¡Qué saben desto os nenos da vila!». Hoxe, no orde material (mantenza, vestido, locomoción...) vivese algo mellor, pero os problemas esenciais de Galicia siguen sin resolver. As estructuras son as mesmas de entón, e sería ocioso enumerar e¡vas. Ben quixera en que Balbino fose un persoaxe insólito, remoto pra os lectores de hoxe (pois o ascenso da diñidade don pobo val moito máis que a vixencia de todos os libros do mundo), pero, con variantes lixeiras, siguen identificándose con este rapaz. literario moitos rapaces de hoxe no noso magoado país. Don testemuña a partir das ducias de cartas que recibo na Habana, firma. das por nenos das máis variadas latitudes de Galicia. Todo esto non é un mérito meu como autor das «Memorias dun peno labrego», senón unha disgracia do lento andar da historia galega.

A forte crítica social que a tua obra presenta, mesmo a través da inxenuidade dos persoaxes, e a tua contestación as desigualdades sociais, ás envexas, á falta de sinceridade, ¿de qué xurden?

Xurden do meu pensar, das miñas ideas e sentimentos. Esto pásalle a todos, pra ben ou pra mal, escriban ou non. Quero decir, todos actuamos na vida de acordo co patrón de conduta que levamos por dentro. Pra min, a práctica da solidaridade humán («cos probes da terra», como diría Xosé Martí) é a meirande virtude que se pode acadar. Boa parte desta formación solidaria débolla ós meus vientún anos de Cuba. Che Guevara falábanos de sentir na propia fazula a inxusta labazada que reciba calquera ser humán en calquera parte do mundo.

Algún persoaxe dos teus ten dilo: «A xusticia non está da nosa banda». ¿Existe a xusticia?

Depende de qué banda se mire. Un millonario nun sistema socialista podería decir o mesmo (anque talvez con algo menos de razón). Compre ter presente a loita de crases. 0 Estado representa a unha crase e reprime á outra. Levado ás suas derradeiras consecuencias, nun Estado capitalista a xusticia non está da banda dos obreiros, nin dos labregos probes, poñamos por caso; representa e defende, a traveso de todas as suas institucións, a unha mais ou menos minoría privilexiada e esprotadora.

¿Qué sinte un autor cando se decaía de que é cronista da vida de milleiros de persoas; dunha boa parte do seu pobo?
Non sei se eu son autor de tanta «audiencia» como a...