A ciéncia da escrita e a irmandade da arte, F. Salinas Portugal

Xosé Luís Martínez Pereiro, coñecido fundamentalmente como humorista e caricaturista, e só ultimamente, como narrador, ven de nos dar a coñecer a obra con que gañou a VIII edición dos prémios Carvalho Calero, organizados polo Concello de Ferrol e a Asociación Cultural Medulio.
Eu vou, pois, falar destas “irmás” (bastardas, por suposto) e de “ciéncia”, porque é de ciéncia do que aquí se fala, dunha realidade que é observada, analisada, diseccionada desde a distáncia e a meticulosidade dun “profisional”; un profisional que, para utilizarmos a metáfora do sócio de Emerencia, fai, en simultáneo, as diseccións e análises do cadáver e as teorizacións médico-esotéricas do intelectual, e que arrasa, desconcertado, a Evaristo con todos os seus coñecimentos sobre o número nove, a onfalomancia, a demonoloxia, a psiquiatria e todas cantas ciéncias ocultas ou transparentes o leitor poda imaxinar.
O autor, como o eu-narrador-protagonista deste relato, coloca-se na oposición de amarga ironia -que é unha forma de loitar contra a desesperanza e o absurdo- “xa que –di o narrador- eu fracasei en todo o que acometo”.
Personaxes levadas até o límite de situacións kafkianas, pero sen a angústia e o terror que embarga os protagonistas dos relatos do artista checo. Situacións nas que o nível de absurdo é levado a cotas tan altas que o resultado que provoca no leitor é unha mistura de hilaridade e de desacougo que nos situa perante o desconcerto que ten a sua orixe no feito de sabermos que hai algo, calquera cousa que non acertamos a definir, por tras dese espello e que nos é negada; para dicé-lo con palabras do autor: “ese baleiro que acompaña á revelación dunha verdade que non se quería ouvir e menos transmitir” é o pouso de inquietante desconcerto que nos fica.
Para esa procura/ocultamento da verdade nada mellor do que a técnica do relato policial a que constantemente recorre Martínez Pereiro. Nuns casos de forma explícita (“A identidade clandestina de Severino Muñiz”), noutros cunha estrutura moi próxima do relato negro (“As irmás bastardas da ciencia”) ou, tamén cunha organización das accións das personaxes que obedecen á estética deste tipo de discursos narrativos (“A insolencia inicial”). En todo o caso, o policial permite-lle ao autor xogar coa surpresa, o disparatado, o incrível, o estraño, o perverso e até o fantástico que son, en maior ou menor medida, marcas do xénero.
Neste xogo/acumulación das mais disparatadas e incríbeis situacións, a matriusca rusa ou caixa chinesa en que se converten os relatos deste libro, van-nos deparando cun carpinteiro que ten sensacións libidinosas e, por suposto, culpabilizadoras, coas patas dos movéis de madeira; un neno, Isidro Folgueiras, que ten duas nais e a sua bondade o converte nun ser infeliz; un bedel de Instituto que é un perfeito hermafrodita e que sabe aproveitar as vantaxes de ter dous sexos; un parto en que o bebé que nace resulta ser unha boneca…
Neste sentido, As Irmás Bastardas da Ciencia posuen un alto grau de realismo porque nesas alucinadas situacións agocha-se a verdade do noso mundo incomprensíbel. No exaxero reside o fascínio pola eséncia das cousas que asi veñen, bruscamente, á tona ou, para dicé-lo literariamente, no finximento está a verdade que a literatura procura.
Sobre este esquema de composición, Xosé Luís Martínez Pereiro aplica un hábil exercício lingüístico, elaborando un discurso culto, non só polas referéncias eruditas ou pretensamente eruditas (verdadeiras ou inventadas, iso non interesa) como tamén por un chiscar-de-ollo ao lector que imos encontrando aqui e alén na procura dunha cumplicidade non sempre conseguida.
Nestes relatos desfilan nomes (que non personaxes) como Cioran, Filostéfano de Cirene, Nictágoras, Meniers, Lombroso, Dvorak, Dante ou Santo Agostinho, Trindade Coelho ou Malebranche, Santo Ignácio de Loyola, Boris Vian ou a papisa Bernarda.
Todo isto (e outras referéncias como títulos, efemérides histórico-culturais, etc.) cria unha atmosfera culta, refinada, historicista até, onde se proxectan os relatos querendo dar con esas referéncias o carimbo de verdade a aquilo que se nos narra. Desta maneira medra a distáncia entre o críbel e o incríbel, entre o posíbel e o exaxeradamente incapaz de ser atinxido.
A distáncia entre a posibilidade/verdade suxerida por estes referentes e o disparate da situación narrada fai-se mais evidente e o efeito hilarante que provoca no leitor/espectador pon de manifesto a imposibilidade de identificación do leitor con calquera das personaxes.
Son especialmente interesantes, do meu ponto de vista, as 53 páxinas do “Apéndice: últimos recursos para a violación da morriña”. Trata-se de breves esbozos narrativos (que por veces fan lembrar Ramón Gómez de la Serna) en que se misturan, sabiamente, o humor corrosivo, iconoclasta, coa forza metafórica dun discurso que rompe moldes clásicos, que explora as posibilidades expresivas da língua, que acumula a capacidade suxerente das referéncias históricas ou pseudo-históricas.
En definitiva, estas Irmás Bastardas da Ciencia poñen de manifesto a madurez dun prémio importante para Galiza e revelan-nos un case que descoñecido narrador que, a xulgar polo que del coñecemos neste libro, é unha figura a seguir de perto nos próximos anos. Estou convencido de que o tempo e os leitores que certamente este libro terá, irán confirmar o que aqui hoxe aventuro.

Reseña feita a As irmás bastardas da ciencia, Ed. Laiovento, Santiago, 1999.
Semanario A Nosa Terra, nº 881, Vigo, 6 de maio de 1999.