A AMARGURA DO SENTIDO DO HUMOR, Joaquim Ventura

Se ben a literatura de humor constitúe un subxénero de seu –coas lóxicas transversais de xénero: poesía, narrativa, teatro-, iso non significa que sexa homoxénea nos seus textos e no seu estilo. Sen sairmos do terreo literario, podemos ter historias amargas tratadas con ironía ou aberta comicidade ou historias divertidas nas cales o texto é simple veículo. O extremo do primeiro dos casos sería o humor negro, é dicir o tratamento cómico do tema máis serio para a condición humana: a morte.
Mais se imos ao campo máis amplo do humor en xeral, pode suceder que aquilo que resulta cómico para alguén, é unha verdadeira traxedia para outro. Sería o suceso do chiste da caída por pisar unha pela de plátano: a víctima fica humillada polo golpe e –o que é peor- polo ridículo mentres que as testemuñas poden escachar do riso. Algo semellante ao que contaba Castelao no seu Un ollo de vidro, a propósito do achado no microscopio por parte dun médico dun bacilo de Koch no esputo dun amigo. Ante o berro, emulador de Arquímedes, de “eureka” proferido polo médico perante o achado, Castelao preguntábase se niso había sentido do humor: home, algo de mala pipa, si, pero para o amigo do médico élle unha cabronada.
Ben, pois nestes contos de Martínez Pereiro sucede unha cousa semellante: as historias que protagonizan e padecen os diversos personaxes sonlles un verdadeiro drama, mais o narrador –omnisciente, distante e cínico- anda a xogar con esas desgracias alleas. E xoga na narración e xoga coas palabras que está a empregar nesa narración. Ao longo deste Breviario de calamidades –e abofé que as historias son un rosario de calamidades- atopamos diversas constantes de fondo e de forma. Entre as primeiras, a presencia constante do sexo e da morte; entre as segundas, os brinquedos coas palabras que artellan o conto. Uns xogos verbais que engaden unha dose de cinismo ao que, de seu, amosa o narrador.
Xogos que, considerados en si mesmos, constitúen un exercicio de ocorrencia. Poñamos por caso ese invento duns “ovos pasados por auga destilada”, o alcume de “vulva raquídea” para un eunuco palanganeiro de prostíbulo, o “semanal pecado seminal” dun crego ou esa tentación dun asesino de facer coa sua víctima “filetes limpiños de graxa, costeletas, boliche e xarrete da parte de atrás”. Xogos que alixeiran unhas historias que non sempre conseguen captar o interese do lector. Porque, pola propia construción dos contos, cadanseu desenlace resulta impredecible. E non tanto por imprevistos, senón porque, unha vez lidos tres contos, non sabemos se nos restantes o protagonista verdadeiro vai ser o persoeiro de arranque ou outro que nos apareza de súpeto en calquera reviravolta da narración. Porque eses excursos que nos aparecen ao longo dos relatos engaden, sen dúbida, unha carga de comicidade á circunstancia calamitosa dos personaxes, pero co custo de distraer a atención do lector verbo do fío do protagonista. Engadidos que, non sen habelencia, resolven en catro liñas toa unha vida devanceira ou paralela á do personaxe principal, mais que obrigan ao autor/narrador e, en consecuencia ao lector, a volver ao rego cada tres por catro. Sabemos que o autor nos conducirá de novo ao eixe narrativo, mais sempre temos o medo de ficar pendurados en calquera das ponlas nas que vai derivando o relato, froito dun tratamento semellante ao das narracións orais.
Breviario de calamidades está formado por nove contos protagonizados por outros tantos personaxes. Como xa indicamos, sexo –que non amor- e morte son os elementos definidores da cadansúa circunstancia. Así, temos unha suicida; un morto que deixa catro viúvas; unha filla de muller barbuda, metida a puta; un asasino de académico da lingua; un gafe que mata mulleres apenas sen vontade de facelo; unha muller vulgar, empregada de hotel na Costa Brava, metida a investigadora ante as sospeitas que lle despertou un cliente; un fillo e solteira; un individuo que atopa un ollo de vidro, presuntamente esquecido por un amante da filla ninfómana da casa; ou un indeciso. A morte, sabida de entrada e coñecida no desenlace, está presente en case todos os relatos. Unhas mortes que non son naturais, senón tráxicas ou en circunstancias insólitas, verdadeiro colofón desas traxectorias calamitosas que padecen os protagonistas.
Outro elemento presente ao longo destes nove relatos é a erudición. Quizais a maneira de pequeno homenaxe ao Otero Pedrayo de A romaría de Xelmírez ou de Fra Vernero, Martínez Pereiro trufa os contos con títulos e frases en latín, en alemán... Mais, do mesmo xeito que lle aconteceu a Otero, se non temos a certeza da corrección é mellor non xogar a bruxos. E o autor cae –e para un non filólogo non deixa de ser “pataca miúda”, que diría Caneda- en falsas etimoloxías como grafar con “ph” (para o son do “efe” procedente do grego) o mesmo son aspirado do latín: verbigracia, esa imposible Terra (...) phodita cando debería ser derivada do participio “futitus/futita” do verbo latino “futuere”. E o mesmo serve para esoutra benedicto phodeinda.
E seguindo con homenaxes, conscientes ou non –que iso é dereito do autor- atopamos a pegada do Risco de Os europeos en Abrantes, cando analiza Nicasia Merelas desde o punto devista físico, desde o punto de vista matemático e desde o punto de vista escultórico. Aínda que hai outras homenaxes sobeixas, como a cita –na boca do narrador durante un excurso- de Ellis Peters, autora das novelas de Cadfael, o frade metido a detective. En calquera caso –e o lector medio non terá en conta estas pequenas grallas-, Breviario de calamidades é un libro para pasar un bo anaco de tempo. Que un sorriso por esas frases ocorrentes e esas historias sempre é de agradecer.

Reseña a Breviario de calamidades, Ed. Espiral Maior, A Coruña, 1999, publicada na Revista Guía dos Libros Novos, páx. 22 do nº de Abril de 2000.