A cantiga de amigo é no conxunto da lírica medieval galega o xénero que pola súa maior afinidade estética co gusto moderno ten sido obxecto dunha maior atención crítica. Alén diso, o mundo de creación poética tampouco ficou indiferente ao seu atractivo como demostra na nosa tradición literaria o movemento poético coñecido como "neotrobadorismo" producto da lectura feita polos novos poetas galegos dos anos 20 e 30 da lírica medieval, unha lectura creativa, non arqueolóxica, na que se conxuga a tradición, sobre todo da cantiga de amigo, coa renovación poética que asume certos riscos da vangarda.
     Do punto de vista temático a cantiga de amigo é afín a outro dos grandes xéneros da nosa lírica medieval, a cantiga de amor, unha e outra teñen como argumento esencial o amor, xeralmente non correspondido, mais a distinción  está na perspectiva, entoación, atmosfera e esquemas formais. A cantiga de amigo, garda un maior vínculo coa tradición folclórica, e a respecto do contido, ten rasgos comúns coas kharxas (estrofa final, na modalidade románica dos mozárabes, dunha composición árabe ou hebraica máis longa), ambos os xéneros presentan, en boca de mulleres que lamentan, o diálogo co amigo, a nai e as amigas.
 
     Aproximación ao léxico do corpo na cantiga de amigo

     A descrición feminina do poeta da cantiga de amigo, ao contrario da que fai o poeta da cantiga de amor, contén referencias ao aspecto físico (corpo, cabelos) que non sempre son simplemente descritivas senón que chegan a atinxir un valor simbólico, moitas veces en estreita relación con elementos da natureza (o mar, as árbores, a fonte, o cervo) cos que a muller entra en contacto e que poden condicionar a actitude da protagonista.
     Nas representacións literarias da plena Idade Media, como ten sinalado Danielle Régnier-Bohler na Historia da vida privada, o corpo é sometido a un figurativo perfectamente codificado: o seu estatuto e os seus acenos son nelas dictados por convencións. Na lírica amorosa galega a protagonista acostuma a ser unha muller fermosa, e na cantiga de amigo a namorada é unha moza, practicamente adolescente, sendo a fermosura condición sine qua non para disfrutar do amor, como nos lembra o trobador compostelán Airas Nunes na famosa bailada na que as amigas danzan so as abelairas floridas:

Bailemos nós já todas tres, ai amigas
so aquestas avelaneiras frolidas
e quen fôr velida, como nós, velidas,
se amig'amar,
so aquestas avelaneiras frolidas
verrá bailar.

     Non obstante, non é a descrición pormenorizada do corpo da amiga obxecto da atención preferente do poeta medieval. As alusións ao corpo son sempre máis sutís, evitando a referencia explicitamente sexual, mais mergullándonos nunha atmosfera de intensa sensualidade.
     Dentro do léxico do corpo presente nas cantigas de amigo destacan un grupo de palabras cheas de forte sentido simbólico en relación co erotismo. Un exemplo é a palabra cabelos. O cabelo solto da muller ten no mundo medieval un forte valor erótico acrecentado de se ligar a unha acción como o baño que intensifica esta relación. No galego medieval usábase a expresión "estar em cabelo" que na linguaxe daquel tempo caracterizaba á meniña solteira, a que non levaba touca, mais chegou a ter o sentido de ser unha anticipación de estar núa, como se pode observar nunha cantiga de amor de Osoir' Eannes citada por Dona Carolina Michaëlis na súa edición do Cancioneiro de Ajuda na que o trobador oe o canto da muller que ten o cabelo solto:
  
Que lh' oí, u a vi estar
en cabelos, dizend' un son.

     Na nosa lírica o cabelo vai case sempre asociado ao verbo lavar, frecuentemente precedendo e incitando a presencia do amigo, como na cantiga de Joan Soares Coelho na que a amiga confesa á nai:

Fui eu, madre, lavar meus cabelos
a la fonte e paguei-m'eu d'elos
e de mi, louçãa.

     Nun momento previo á felicidade do encontro co namorado, chamado na cantiga "o senhor d'eles" (dos cabelos). Na segunda estrofa substitúe cabelos por garcetas (trenzas), atributo feminino frecuentemente louvado na literatura medieval pola súa lonxitude. Garcetas que lucían as raparigas solteiras e que se converten nunha cantiga de Joan Zorro en obxecto cobizado polo propio rei, que reclama a doncela:

- Garcetas, las mias garcetas,
el-rei m' enviou por elas;
madre, que lhis farei?
- Filha, dade-as a el-rei.

     Outra coñecida composición, nesta ocasión de Pero Meogo, reproduce o motivo do encontro na fonte e do lavado dos cabelos e inclúe un terceiro elemento que completa o simbolismo erótico, a presencia dos cervos que están a remexer as augas, a moza que "vai lavar cabelos/ na fontana fria" e acha que "o cervo do monte/ a augua volvia". Esta relación do cabelo co encontro amoroso fica tamén patente con ocasión da ausencia do amigo. Así, nunha cantiga de Pero Gonçalvez Portocarreiro, a amiga decide non enfeitar os cabelos cunha fita de seda perante a ausencia do amigo:

pois non vem, que farei?
meus cabelos, con sirgo
eu non vos liarei.

     Pero, se cadra, as partes do corpo máis citadas nos cancioneiros sexan os ollos e o corazón. O amigo que "pon os olhos" na rapariga amosa o seu namoramento, así fala D. Dinis cando di:

O voss' amigo tan de coraçon
pon ele en vós seus olhos e tan ben,

     Sen embargo, os ollos das cantigas son, sobre todo, os ollos que na tópica amorosa, e tamén na literatura popular funcionan como espello da alma, ollos de traición ou desexo, de pranto ou coita. Nun poema de Joan Garcia de Guilhade a pesar de o amigo baixar os ollos, a amiga ve neles a traición:

Perdoei-lh' eu, mais non já con sabor
que [eu] ouvesse de lhi ben fazer,
e el quis oj' os seus olhos merger,
e dixi-lh' eu: Olhos de traedor,
viinde já, ca já vos perdoei,
mais pero nunca vos já ben querrei.

     Mais, en especial, son os ollos da propia namorada os que reflecten a aflicción case sempre unida ao choro, como no coñecido poema de Martín Codax no que a meniña, finalmente soa en Vigo, lamenta a ausencia do namorado, sendo a única compañía as lágrimas dos seus ollos:

E nulhas guardas non ei comigo,
ergas meus olhos que choran migo
e vou namorada.

     As referencias a "olhos chorando", "choran olhos d' amor", son constantes ao longo de todos os cancioneiros.
     O corazón, que aparece na lírica medieval baixo as formas coraçon e cor, é, indubitabelmente, unha das palabras con máis clara connotación amorosa, a súa relación coa paixón segue a ser usual no mundo actual. O desexo é para os nosos poetas o desexo do corazón, por exemplo nesta cantiga de D. Dinis onde a rapariga afirma que sempre que fica sen o namorado, o seu corazón desexa a presencia del:

U quer que sen vós seja
sempr' o meu cor deseja
vos, atá que vos veja,
e por en vivi coitada
con gram coita sobeja
que sofr' eu, ben talhada.

     Outro exemplo temos na cantiga de Martín de Caldas na que a moza di que recibe o recado que o seu corazón desexaba:

E, pois mi Deus fez tal mandad' aver
qual desejava o meu coraçon,

     O desacougo é igualmente o do corazón, así aparece nun poema de Pero da Ponte no que a ausencia do amigo, motivada pola guerra, provoca a intranquilidade (ca non á o meu cor lezer). Frequentísima é a asociación do corazón coa coita (mágoa) amorosa, quer masculina, quer feminina. Vémolo en dúas cantigas de Martín de Caldas, na primeira o home obrigado a partir vaise con mágoa do seu corazón:

Quando s' el ouve de mi a partir,
chorou muito dos seus olhos enton
e foi coitado no seu coraçon,
mais eu, fremosa, por vos non mentir,
non vi depois prazer de nulha ren
nen veerei já mais, se m' el non ven.

     Na segunda a coita feminina vai ligada a outro tópico amoroso, o amigo considerado como "lume dos olhos", a luz da vida:

Ai meu amigu' e lume d' estes meus
olhos e coita do meu coraçon,
por que tardastes á mui gran sazon?

     Acabemos con dúas consideracións semánticas, a primeira é a frequentísima presencia da expresión "de coraçon", co sentido de sinceridade de sentimento ("que mi pesava mui de coraçon", "Vejo-vos, filha, tan de coraçon chorar"); a segunda é o curioso emprego da palabra cor que fai Joan Garcia de Guilhade, cando di "que non ei o cor migo", no que o corazón ten o sentido de consciencia, coñecemento de si.
     O léxico especificamente corporal complétase coa palabra xenérica corpo, que aparece nun pequeno grupo de cantigas, con frecuencia acompañada dun adxectivo que destaque a fermosura da amiga, este é o caso da cantiga de Martin Codax na que a rapariga danza no adro da igrexa, onde o danzar resalta o ambiente erótico da escena, o corpo é cualificado de velido (belo) e de delgado (fino, elegante):

Eno sagrado, en Vigo,
bailava corpo velido;
amor ei!

En Vigo, [e]no sagrado,
bailava corpo delgado:
amor ei!

     O movemento oscilante do corpo na danza, maniféstase nesta cantiga, igual que en moita literatura popular, como preludio e preparación da relación amorosa:

Bailava corpo delgado,
que nunca ouver' amado:
amor ei!

Que nunca ouver' amado
ergas no sagrad' em Vigo:
amor ei!

     Dom Dinis emprega a mesma expresión posta en boca da nai, habitual interlocutora na cantiga de amigo:

- De que morredes, filha, a do corpo velido?
- Madre, moiro d' amores que mi deu meu amigo.
Alva e vai liero 

     Substituíndo no paralelismo de sinónimos velido por loução.
     Novamente achamos o corpo velido e o seu sinónimo corpo loado nunha cantiga de Pai Gomes Charinho, a amiga invoca saudosamente a partida do amado para unha expedición guerreira ( o ferido, o fossado), empregando o verbo servir no sentido cortés de servicio de amor:

Pera chegar ao ferido,
servir mi, corpo velido. (...)

Pera chegar ao fossado,
servir mi, corpo loado.

     Finalmente temos o mesmo sentido erótico da presencia do corpo asociado ao baile nun poema de Pero Gomes Barroso, no que emprega a locución en cós (a corpo, sen manto que oculte as formas). Na cantiga mentres as nais van "queimar candeas" ao santo, as meniñas bailarán para os amigos:

Nossos amigos todos lá iram
por nos veer e andaremos nós
bailand' ant' eles, fremosas, en cós,
e nossas madres, pois que alá van,
queimen candeas por nós e por si
e nós, meninhas, bailemos i.

     A nai nunha cantiga de Joan Airas incita a filla para que se presente perante o amado fermosamente vestida, mais en cos, para así el poder admirar a fermosura do seu corpo:

Ai mia filha, por Deus guisade vós
que vos veja [e]sse fustan trager
voss' amigu,' e tod' a vosso poder
veja-vos ben con el en cos,
ca, se vos vir, sei eu ca morrerá
por vós, filha, ca mui ben vos está.

     En íntima conexión co corpo está a roupa interior feminina, a lencería da época. As cantigas de amigo, de contido amoroso posto en boca de muller, mais escritas por homes, evidencian unha clara ollada masculina na frecuente e deleitosa contemplación do feminino. Neste contexto o léxico da roupa máis próxima ao corpo da amiga adquire un manifesto carácter simbólico en relación co erotismo.
     D. Dinis fai que o vento leve  as camisas  e as delgadas ( a roupa delicada) dunha moza que se levanta de madrugada para lavar as súas finas camisas no rio:

Levantou-s' a velida
levantou-s' alva
e vai lavar camisas
eno alto:
vai-las lavar alva.

Levantou-s' a louçãa,
levantou-s' alva
e vai lavar delgadas
eno alto:
vai-las lavar alva.

     A chave do poema está no vocábulo polisémico alva. Así, podemos interpretar que a doncela se levantou ao amañecer, branca e / ou pura, virxe. É posíbel a coexistencia dos tres sentidos, que dotaría o poema dun fondo contido erótico, a moza levántase pura, virxe e o vento-amado fai a ela perder a súa roupa máis delicada.
     Nunha cantiga de Joan Garcia de Guilhade a muller conta ás amigas como o amado lle fixo "tirar a corda da camisa", e outra namorada lembra, nun poema de Gonçalo Eanes do Vinhal, en ausencia do amado, como este collera a corda da súa camisa, "a corda da camisa que m' el filhou".
     Finalmente acabemos a nosa aproximación á intimidade da amiga con dúas palabras de especial significación amorosa brial e cendal. A primeira que era unha túnica longa de pano precioso que aparece citada nun poema de Pero Meogo:

Fostes, filha, eno bailar
e rompestes í o brial (...)

E rompestes í o brial
que fezestes ao meu pesar.

     A nai censura a filla polo rompemento do brial. O tema é o da perda da virxindade, representada tradicionalmente polo mesmo brial que aquí aparece "roto".
     O cendal, veo fino e transparente, semella ter o mesmo significado, como exemplo temos unha composición de Martin de Padrozelos, na que unha rapariga lamenta a ausencia do amado e afirma que fixo ceder o cendal por propia vontade:

Pois que o cendal vençi
de parecer en Valongo,
se m' ora de vós alongo,
en grave dia naci,
se vos cedo, meu amigo,
non faço prazer e digo.

     Pódese concluír esta breve aproximación ao léxico do corpo na cantiga de amigo, afirmando que este léxico é escasamente variado, que fica restrinxido a unha codificación perfectamente estructurada e que chega a se dotar dun evidente carácter simbólico relacionado coa aproximación amorosa, reflectindo un sutil erotismo que emana da presencia do corpo da amiga.

Carlos L. Bernárdez