(O ESTERCO. PRIMEIRAS PUBLICACIÓNS)
     Eu aprendín ese galego, e para mín pasou a estar ligado cun pracer. Pódese dicir que cultivei iso na distancia. Cando voltaba á cidade seguía cultivando o recordo da aldea e o seu idioma. Na cidade nada tiña comparado a aquel mundo. Volvía ao mundo pálido das rúas, que tamén tiñan vida, pero que ao lado da aldea palidecían. Aquel era un mundo dourado, verde e dourado. Podería reconstruír experiencias, sensacións... os pes descalzos na terra, o ulido da herba, arrancar mazás dun árbore, o sabor da auga da fonte fresca, o sabor do leite recen muxido da vaca, denso, espeso, cheo de sabor...Lembro a nenos marabillosamente salvaxes baixar bestas da Barbanza montados a pelo suxeitos das crins. Tantos sabores, olores... Para mín ningún olor que se asocie coa aldea é malo, nin o olor da bosta. Aínda que hoxe hai olores novos, como o purín, que é puramente tóxico. A porta do forno cerrábase con bosta. Esa repugnancias que hai actuais de quen non sabe o valor das cousas, de quen non sabe que para recoller o trigo e para poder comer o pan, primeiro hai que recoller o esterco e estralo logo na leira... No mundo tradicional, no mundo arcaico, quen ten medo a mancharse de esterco non come pan. O esterco é algo valioso. Pero claro, unha persoa tan estupidificada que descoñece de ónde ven o pan que come non o pode comprender. Unha persoa que sabe o valor das cousas sabe que o esterco é valioso.
     Esa é unha lección que só dá a agricultura, a vida do agricultor. A vida do labrego é unha vida chea dunha sabedoría fonda, chea de valor, unha vida na que todo ten sentido e todo ten o seu lugar. Para mín a ligazón có idioma e afectiva, moi íntima, e movida sobre todo por un afán de religazón a un mundo do que me sentín exiliado en adiante: o mundo que perdín. O meu paraíso perdido é aquela aldea que xa non existe daquela maneira. Os meus avós morreron... É un mundo co que hoxe non teño contacto. Pero unha e outra vez volvo alí na miña memoria. E teño a conciencia de que o meu paraíso perdido é alí. Por iso cultivaba o galego. Non é algo político, é unha necesidade, a necesidade da miña identidade.
     Eu cultivo a lingua antes de cousa ningunha por amor a aquel mundo, e por iso mesmo empecei a escribir en galego. Un profesor descubriume escribindo un poema en galego, aos nove anos, na pasta do caderno, e aos doce anos escribin por primeira vez unha redacción en galego, e aquela profesora de Valladolid, curiosamente, valorou que estaba escrita en galego, e foi publicada nunha revista escolar do colexio no que estudaba. Era unha estampa da miña aldea, da aldea dos meus avós. O que facía escribindo aquilo era cultivar a súa memoria. Quizais sexa ese amor o que me conduciu no seu día a que dun modo natural a miña cultura quedara dentro do galeguismo nun senso amplo, como as miñas ideas políticas. Pero non foi esta unha decisión política en orixe.

(A INFANCIA COMO TEMA. A ADOLESCENCIA)
     Eu teño a idea de que o neno e a nena que fomos emocionalmente seguímolo sendo sempre. E ademais estou convencido de que aínda que unha persoa chege a vella, séguese vendo a si propia, imaxinándose, como o neno ou a nena que foi. Realmente no profundo, no mundo emocional, é como se non evolucionaramos. Evolucionamos nas capas exteriores, mais no núcleo interior seguimos sendo sempre nenos. O neno é a cerna dun mesmo.
     A memoria da miña infancia non é a dunha infancia feliz. Hai cousas moi fermosas no medio pero en xeraln a miña infancia non domina o esplendor do verán senón máis ven predomina a cor pálida e gris do inverno.
     En Tic-Tac hai a idea da infancia como o predominio da infelicidade. Esa é a idea que vexo na miña infancia. Supoño que na medida en que Tic-Tac é unha expresión miña, un libro dos máis poéticos meus, dos máis subxectivos, dos máis persoais, debe ser o que máis se acerque a unha visión literaria de min mesmo. Sen embargo non sei establecer a relación directa entre a miña vida e o discurso profundo do libro, ou se cadra é que non podo facer é ese acto de violencia, de razoamento. Supoño que o que non podo facer é a psicoanálise da miña obra. Podo facer unha psicoanálise de min mesmo e de feito pódese dicir que eu vivo facéndome a psicoanálise, pero o que non podo é facer a lectura psicoanalítica de Tic-Tac: non sei traducir da literatura que escribín ás miñas vivencias, non sei facer a equivalencia.
     En canto a afirmación do individuo, eu teño a idea de que o chamado complexo do Edipo é preciso tanto para homes como para mulleres. Máis alá da lectura que fai o propio Freud, sen embargo eu creo que ese complexo é bo, tanto para uns como para outras, no sentido de que é a rebelión que che permite independizarte. Creo que hai un momento no que toda persoa ten que medrar, e só medra cando se separa, e para poder separarse hai que romper, e só pódese romper mediante un enfrontamento.
     Defendo a necesidade do mito de Edipo, que os pais estén aí diante para que precisamente os fillos se poidan rebelar. É doroso ser pai nese momento, pero tamén é doroso ser fillo. Eu fun fillo e agora son pai. E sen embargo creo que iso tense que dar, os fillos precisan uns pais a quen querer, uns pais que lles queiran, e sen embargo uns pais a quen poder odiar chegado o momento. E iso é preciso. A miña nai dicía de min que cando eu era un neno fun un neno moi boíño e que non dei guerra ningunha, e que a guerra empeceina a dar entrado na adolescencia. A partir dese momento fun moi rebelde. A partir dos trece anos empecei a ser moi rebelde. Claro, a rebelión na familia tradicional concretábase na figura do pai, que era quen establecía a lei: era o poder e a lei. Entón eu fun moi rebelde fronte a meu pai, e podo dicir que vencín, no sentido de que para un modo de ser como o meu só hai dos modos de saír dun enfrontamento: ou vencer ou ser destruído. Co modo de ser que teño eu non tiña opción máis que vencer. Sen embargo nunca na vida vences sen máis, digamos que máis ben sobrevives aos enfrontamentos sucesivos.
     O meu irmán Antonio facía trastadas de neno. Una vez con unha machada rompeu un cabalo de cartón que lle regalaran e tirouno na fonte. O meu irmán Manolo era un trasno completo, un rapaz moi alegre. Tanto é así que unha vez a miña nai deulle a beber auga bendita, a ver se tiña un demo dentro, porque non había maneira de domealo. En cambio eu cheguei á pubertade, á adolescencia e empecei a afirmarme aí.
     O meu pai hai que entender que é no fondo un emigrante. Emigrou dunha aldea do sur de Zamora, e a través do exército veu dar a Santiago. Só tiña 20 anos e daquela xa ficou aquí. El mesmo hoxe ten conciencia de ser emigrante, el sábese galego polo destino histórico, repite iso de "uno no es de donde nace si no de donde pace", pero ao mesmo tempo a súa identidade persoal, íntima, é a daquel rapaz dunha aldea castelá. Isto é unha base de desarraigo na propia historia familiar. Por outro lado a súa educación, como a de xerazóns de mozos españois, fíxose no exército, onde continuou anos. O sentido que tiña da familia era o imaxinábel. O concepto da autoridade bastante cuarteleiro, e o papel suavizador era a miña nai.
     Doutra banda, referíndome ás relacións de pais e fillos, hai unha cousa que esquecemos polo que comentaba antes de que desprezamos o coñecemento que proporcionan os animais, os machos disputan o territorio. Mesmo dúas femias tropezan. Especialmente sábese que o macho adulto é celoso do macho máis novo conforme medra. Cousas que van máis alá da propia razón, dos propios sentimentos, é algo que está na lóxica da especie. E eu, sinceramente, acredito moito na lóxica da especie. Creo que aparte das pautas psicolóxicas, pese á cultura, que suaviza e enmascara de tal modo que permite que os enfrontamentos sexan civilizados. Pero enfrontamentos hainos. Se non recordamos esas cousas non entenderemos nada do que nos narran a diario as páxinas de sucedidos dos xornais.
     Abundo na idea do Edipismo, de que é preciso para o adolescente rebelarse. O enfrontamento é un rito de paso. O enfrontamento é parte do rito de paso necesario para facerse adulto. Dun modo ou doutro, as veces explícito outras non, pero ese choque maniféstase.

(A MASCULINIDADE. LITERATURA. PRIMEIRAS LECTURAS)
     Como dixen antes, eu vivín nun mundo moi masculino, e a muller sempre foi 'o outro': un continente descoñecido. É un tópico pero para mín é verdade, non coñecía muller. Na rúa tendiamonos a separar os nenos das nenas... de tal maneira que eu nunca souben tratar coas mulleres, costoume moito. Nunca entendín o que as mulleres querían. Nunca entendín a súa linguaxe, que é unha linguaxe social, claro. Pero a información sobre o sexo, as relacións coas mulleres, víñanche a través das amizades. Daquelas non había educación sexual de ningún tipo. Todo iso era pecado sen máis. Todo era prohibido. Entón o único que aprendías era a través dos chistes pícaros, que curiosamente eran os que che subministraban a única información que tiñas durante moitos anos, e con iso tiñas que facer cábalas, cómo era a cousa do home e a muller, cómo era o corpo delas...
     Pódese dicir que o sexo píllanos por sorpresa: de repente o corpo empeza a falar por si mesmo, xa non podes paralo. E realmente o sexo nos adolescentes e unha desas demostracións do poder da vida. Ufanámonos do control do noso mundo racional, sobre nos mesmos, pero é unha falacia moi grande. De feito na adolescencia o que ocorre e que a propia natureza embriagate, apoderase de ti, posúete. E como se de repente rebentases, rebentase a natureza a través de ti. É algo que non controlas. É incómodo lembrar a adolescencia, porque o rosto da verdade sempre é máis ou menos perturbador.
     No que eu lembro sempre fun moi heterosexual, sempre tiven una fixación sexual clara nas mulleres, nas rapazas, e logo o que tiven foron moitos amigos. Tiven moitas amizades moi significativas, de adolescente. A amizade xoga na miña vida un papel moi importante, e digo a amizade entre homes, aínda que hoxe poda ter tamén amizade con mulleres. Pero sobre todo naqueles anos, naquel mundo masculino, a amizade para min era cousa de homes. Creo que é un erro da xente relegar cousas a un estadio, á xuventude, e pensar que a amizade é algo da xente nova. Para mín a amizade e especialmente importante na xuventude, pero é algo moi valioso en calquera momento da vida. Eu entendo que un amigo é un amigo de por vida, que son testigos da túa vida e ti da deles: un compañeirismo vital. É unha bobada pensar que a amizade se debe abandonar.
     Cando eu escribía aos doce anos aquela redacción, unha paisaxe, unha estampa costumista, estaba expresando unha parte de min. Efectivamente a literatura é claramente un modo de expresar e de alcanzar onde a vida non chega. Cando eu escribo aos doce anos sobre unha aldea o que estou facendo, claramente, e prolongar e avivar as brasas da memoria. Estou expresando unha parte miña, e tamén creando un lado de vida virtual. A literatura é iso: vida virtual.
     A literatura suple o que non hai na realidade, é vida virtual, e a vida virtual substitúe a vida real. É unha fuga. A literatura é do autista, cando escapas da vixilia, da vida consciente, da vida social, e te refuxias no teu mundo interior. Iso é literatura. E cando eu escribía desa vida idealizada, bucólica, pois o que facía era refuxiarme, escaparme cara o meu paraíso.
     Na infancia eu era moi autista, penso. Era escapista. A miña viña era refuxiarme na miña vida interior, escapaba da vida exterior. Lía moitos tebeos, contos. Era un vicio auténtico, unha adicción. Lía tebeos como un degoxado. Realmente a miña primeira lectura foron os tebeos. As aventuras que eu lía eran El Capitán Trueno, El Jabato, Supermán... contos de humor. Lembro aos meus maiores que se asombraban de verme lendo nunha esquina, encerrado nun conto, e de repente botábame a rir, e a eles chamábame moito a atención como eu ría só.
     No meu mundo en xeral non había libros. Nós somos a primeira xeración dunha xinea de xente que nunca tivo libros. Nos somos a primeira xeración que ten estudios, e mesmo estudios universitarios. Entón claro, para os meus maiores a experiencia de ler é unha experiencia rara, pero ao mesmo tempo gustáballes ver que liamos, sabían que aí había camiño para nós, que ese era o camiño. Para mín as primeiras aventuras foron as do Capitán Trueno: as primeiras loitas entre o ben e o mal, a primeira épica, as primeiras lecturas de misterio... Todo iso estaba nos meus contos de aventuras. Logo empecei a ler xa cos 11 ou 12 anos a Xulio Verne, a Karl May, que era un escritor alemán que escribía novelas de vaqueiros. E logo xa empecei moi rapidamente aos 13 a ler os libros que tiña o meu irmán Antonio. Recordo de ler varios libros de Valle-Inclán, e a verdade é que me resultou asombroso, porque era un mundo cheo de sombras, expresionista, desconcertante pero moi suxestivo.
     Lin tamén aos 13 anos o meu primeiro libro en galego, A luz do candil, de Anxel Fole, impresionoume moito. En primeiro lugar non entendía moitas palabras, pois eu namais coñecía o galego falado "occidental", que vai da ribeira ata máis ou menos a zona de Santiago, no que facemos as terminacións en "an" e dicimos "ti". O dos contos de Fole era o máis oriental no que facían terminacións en "ao" e dicían "tu". Ademais de iso chocoume mesmo ver as palabras galegas por escrito. Chocoume ver un libro enteiro escrito en galego. E sobre todo resultoume moi suxestivo. Os contos de Ánxel Fole eran contos de misterio: aí había 'o medo'. Para min a literatura por antonomasia está nesa literatura, que é moi modesta, moi popular, pero moi fermosa: os contos de misterio, de medo, no que hai tanto a fera, encarnada no lobo (unha presencia magnética que vai máis alá do racional), como o misterio sobrenatural, representado nos contos de aparecidos, a presencia da morte... Ese é o relato por antonomasia.

(AS INFLUENCIAS DE ANTONIO. O 68)
     E logo deso seguín lendo na biblioteca do meu irmán Antonio. E aquí habería que falar do papel que xogaron, cada un na súa maneira, o meu irmán Antonio e o meu irmán Manolo. O meu irmán Manolo é un irmán moi alegre, moi festeiro, moi boa persoa. Indubidablemente eran os meus modelos de conducta. Pero ademais deso tiñan cada un cousas que me deron: de Manolo digamos que eu collín o sentido da alegría, da liberdade, mesmo da extravagancia, do xesto libre, que resultoume moi útil na vida para atreverme a ser min mesmo, e de Antonio teño influencias do seu modo de ser, pero tamén da súa biblioteca.
     Antonio desencadeou dentro da nosa casa o 68 de Santiago, que xa empezou case no 67. O 68 foi o ano das ideas democráticas, a xuventude universitaria internacional, a que estaba nos Campus de Estados Unidos e Europeos, pedía a gritos esas ideas novas de xustiza e democracia, de alegría, de amor libre, de liberdade na conducta, para a persoa, unhas ideas moi rexuvenecedoras. E as ideas democráticas na Galiza, recuperando a tradición republicana, eran galeguistas. Igual que os republicanos eran galeguistas todos, fosen socialistas, comunistas, anarquistas, do Partido Galeguista... O maio do 68 en Santiago foi o renacer, a ascensión das ideas democráticas, asociadas intimamente ao galego. As ideas chegaban en galego. Eu son un fillo serodio do 68 a través do meu irmán. Con 6 anos polo medio accedín ás lecturas e influencias do meu irmán, desde neno. Esas ideas da xeración do meu irmán fórmáronme.
     Na miña casa entrou con moita naturalidade tanto a música pop como as ideas galeguistas. Entrou todo dun modo natural, alegre e vivo. A primeira noticia que tiven de Bob Dylan foi lendo as súas letras en galego, e as de Joan Baez e Peter Seeger, os cantautores da esquerda americana. As noticias que tiven das modas, das músicas, da xuventude europea chegáronnme en galego, en follas troqueladas, en papel case clandestino. Coñezín a nova cançó catalana, que en Galiza ten o seu correlato no grupo Voces Ceibes, ou as letras contra a guerra de Vietnam e a favor da liberdade, dos traballadores... pero todo moi matizado porque estabamos nunha dictadura.
     É entón foi cando oín por primeira vez falar de Portugal. Para España Portugal non existía, pero para Galiza maís ou menos débilmente sempre existiu como unha esperanza, durante a Repúbica, no primeiro tercio do século, e volveu existir a partir do 67/68. Os universitarios progresistas sabían quén eran os cantantautores Xosé Afonso, Luis Cilía...
     Naqueles anos o galeguismo non só era patrimonio dos propiamente nacionalistas galegos, que eran moi pouquiños senón que era de toda a esquerda. Como a resistencia ao franquismo reivindicaba a traidición republicana reivindicaba tamén a autonomía, o recoñecemento da nosa cultura, como unha parte natural dese herdo. No P.C., o Partido Comunista de España, a organización de Galiza no ano 68 formalizouse como organización autónoma, e pasou a chamarse Partido Comunista de Galicia, e empezaron facer propaganda bilingüe. O propio Partido Comunista difundiu, sobre todo na Universidade, ideas galeguistas. É interesante ver, coa distancia, que o galeguismo era patrimonio de todo o antifascismo: non había aquí un antifascismo españolista. O antifascismo era todo galeguista, pero con distintas fórmulas. O P.C. defendía a recuperación do Estatuto de Autonomía da República, en cambio a Unión do Pobo Galego defendía a independencia. Pero en todo caso coincidían no recoñecemento de Galiza como unha nacionalidade histórica. E hai que dicir que daquela só había o P.C. e a U.P.G. de onde saíu posteriormente o Bloque. Este era o mundo de ideas daqueles anos, e este mundo indirectamente chegaba a mín.
     Aos 14 anos, no ano 68 lin por primeira vez a Introducción ao psicoanálise de Freud. É un libro que acababa de editar había pouco tempo Alianza Editorial. Alianza encheu un hoco que había na sociedade española. Editou naqueles anos obras de Marx, algunha estaba permitida, como Os manuscritos (os Grundische), que eu lin anos despois. Pero xa estaban por aqueles anos editados. Creo que foi Alianza, ou foi Ariel, quen editou a Gransci, Escritos sobre literatura, que era un teórico do comunismo europeo, e amáis é o único teórico que sigue vixente, sigue a ser de lectura necesaria. Digamos que a súa esquerda é a única que se mantén vixente. Eu lin en Alianza os escritos de León Troski sobre arte e cultura: obxectivamente non teñen ningún interese, pero naqueles anos era a suxestión de ler a Troski, que estaba prohibido, e pitras obras de literatura. A mín gustábame moito porque era de 'esquerda'. Se ocupaba de cousas que me interesaban a mín, como eran a arte e a literatura, que parecíanme unha boa combinación. Tamén naqueles anos comezaban a publicarse autores da chamada Escola de Frankfurt, filósofos alemáns, algúns deles exiliados en Estados Unidos, como Marcuse, Eric Fromm, Wilhelm Reich, Adorno... Nos últimos anos do franquismo empezaron a haber editoriais como Alianza ou Ariel que empezaron a encher un baleiro e a dar lecturas a esta xeración. E eu tiña iso na miña casa. Fun un lector precoz de ensaio. Pódese dicir que con 15 anos lía tanto ensaio como literatura. O que pasa e que fun e son un lector moi desordenado, teño moi mala memoria e reteño moi mal as cousas. Se cadra lin un libro e non o recordo. O que fago é ler cousas que intuitivamente me interesan: depredar. Son un depredador: quedo coa idea.
     Paralelamente na biblioteca do meu irmán tamén había literatura. Lía literatura e ensaio, e sobre todo discutia cos meus amigos. Hai que ter en conta que eu foi privilexiado de nacer en Santiago, porque a sociedade española era moi inculta, moi cerrada ao exterior. En cambio en Santiago a través de persoas, a redor de bibliotecas particulares, chegaban e difundíanse na cidade as novidades últimas da literatura internacional, do pensamento. Por Santiago circulaban as ideas por capilaridade.
Na biblioteca do meu irmán había un pouco de todo. Recordo que meu irmán foi a Londres unha vez a estudiar inglés, e trouxo un libro de Lenin, Que facer?, (What to do?) e O Manifesto Comunista. Acachounos nun caixón falso que había nun moble da miña casa no que o meu pai, cando eramos nenos, gardaba as pistolas. Despois en vez das pistolas do exército pasou a gardar dúas obras do comunismo internacional en inglés [risos].
     Eu continuei lendo pola miña conta, e lía cousas sobre a arte clásica, porque eu quería ser pintor. Eu concibía que ser pintor podía ser un oficio artístico. Non podía concibir en cambio como un oficio artístico o de escritor. Naqueles anos, quitando a Gironella e a Camilo José Cela, non había escritores profesionais. A escritura era moi minoritaria.
     Para mín tamén xogaban un papel moi importante as librerías da miña cidade. Na miña cidade, especialmente na Rúa do Vilar, había catro ou cinco librerías todas debaixo do mesmo soportal, e recordo que cos 14 anos, paseaba por alí, aburríame, e miraba eses escaparates. Sabíame os escaparates de memoria. Ademais daquela había poucos libros e renovábanse pouco. Recordo que repasaba os títulos. E había algúns libros en galego polo medio, e iso pasaba en Santiago, e imaxino que ocorrería en poucas cidades máis. De feito había una librería, a librería Galí, que tiña mesmo unha pequena vitrina sempre enteira de libros galegos, o cal era como un oasis naqueles anos, inconcebíbel. Para min con 14 anos o meu soño era chegar un día a ter un libro meu naquela vitrina. E acabei téndolo, pero xa cambiara todo moito e non era o mesmo. Pero en calquera caso a literatura galega era moi minoritaria, editabanse moi poucos libros, e tiñan moi poucos lectores. Na literatura galega dos anos 60 e principios dos anos 70, un libro podía ter 200, 300 lectores. Entón naturalmente era impensable que iso puidera ser unha profesión: iso tiña que ser unha afección particular.
     Eu seguín lendo Cien años de soledad, prestouma un amigo. E logo quedei cuarto de Galiza nun concurso de Coca-Cola de redacción. Recordo iso, para a miña nai foi unha grande ilusión: aquel acto de entraga nun escenario e ver a aquel home, Félix Rodríguez de La Fuente, que era famosísimo, entregarme o premio...
     Hai unha cousa significativa sobre este premio. Quen levou o primeiro foi un rapaz que polo demais era compañeiro meu de estudios, na mesma clase ademais, pero eu quedei sempre coa miña idea de que a miña redacción era mellor. O significativo é esa confianza absolutamente cega no valor do meu traballo.