ONDE EUROPA SE CHAMA TRASALBA
No cincuenta aniversario da constitución da Unión Europea
(Pazo de Trasalba, 11 de maio de 2007)
Ramón Villares
Mais unha vez, chegámonos hoxe a Trasalba, a este pazo de Cimadevila, co prazer de render culto ás ideas que o seu derradeiro morador foi tecendo ao longo da sua fecunda vida. A obra literaria e mesmo a enteira “cosmovisión” creadas por Ramón Otero Pedrayo son inseparables deste lugar e deste entorno. Aquí leu e escribiu, aquí conviviu cunha sociedade labrega que lle fixo patente a fortaleza da sua cultura tradicional, telúrica e eclesial, algo panteísta e nada irreflexiva. Aquí recibiu aos seus numerosos amigos, especialmente na sazón da sua senectude, e aquí chorou polos seres perdidos, pola sua nai Eladia, pola sua dona, Fita e polo seu “irmanciño”, aquela vella araucaria prantada polo seu pai para celebrar a chegada dun herdeiro, que se lle adiantou algo na morte, ao non resistir a forza dunha ventisca enfornada polas bocarribeiras do pai Miño.
Todo o que aquí vemos e ollamos fainos sentir, como lle gustaría ao propio Otero, a sua presenza e o seu modo de entender o mundo. Se paseamos pola horta e reparamos no laranxo que alí é, poderiamos lembrar ao neno Otero lendo cabo del a Tolstoi ou Chateaubriand. Se nos asomamos á solaina do norte ou ás varandas do mediodía, doado sería imaxinar a paisaxe que tantas veces cantou Otero, desde a Martiñá e os chaos de Amoeiro ata a máis acougadora visión das bocarribeiras do Barbantes e a lenta curva do Miño polo coto de Novelle. Se nos acomodamos cabo da sua mesa-camilla, alumeada por unha lus de solpor, poderiamos maxinar como, “calamo currente”, se irían enchendo coartelas de artigos ou tarxetas escritas aos seus centos de corresponsais epistolares.
Unha xeración de formación europea
Pero unha morada coma esta admite outras olladas, alén dos propios recordos do seu grande morador. E unha delas, unha das máis fecundas, é a que hoxe nos convoca, darredor da concepción de Europa elaborada desde este curruncho du fisterre europeo, nas beiras dun rio que vai acabar no “mare tenebrosum”. Trasalba sérvenos hoxe de metáfora de Europa, dunha das Europas posíbeis. Non é unha cidade nen un “lugar de memoria” na cultura europea. Nela non houbo unha Casa de Estudos, nen foi sé temporeira de príncipes, nen menos campo de Agramante das moitas liortas que ten habido entre europeus. Pero nesta casa de Trasalba hai obxectos que nos falan da cultura europea, como esa biblioteca de Otero inzada de libros dos autores máis representativos dela, desde Montaigne, Voltaire ou Herder ata Stendhal, Balzac, Leopardi, Goethe ou Joyce. E nesta casa abrollaron con forza correntía as moitas fontes das que mana a cultura europea, as das suas linguas mortas e vivas, as voces dos seus grandes poetas, as descripcións dos seus grandes xeògrafos como Elisèe Reclus, as xestas da revolución cantadas por Adolphe Thiers….Todo un quiñón da cultura europea pasou por Trasalba e xusto é que, nun dia coma o de hoxe, procedamos a recoñecelo e a poñelo en valor.
Porque se algunha etiqueta lle presta ao derradeiro morador desta casa, Ramón Otero Pedrayo, é a de ter sido un verdadeiro intelectual europeo, un amador da riqueza civilizatoria do vello continente e un apaixoado cultivador da mesma. Pero a sua figura non foi, con ser grande, única. Formou parte dunha auténtica xeración, a xeración Nós, con nome debido á revista que en Ourense comenzaron a publicar, con Vicente Risco de cabezaleiro, no ano 1920. A idea xeracional non é unha invención feita a posteriori, senón que foi unha realidade asumida como tal polos seus protagonistas, que ademáis así a contaron en obras tan influintes como o romance Arredor de si (1930), de Otero ou no ensaio de Risco, “Nós, os inadaptados” (1933). Eles, Otero e Risco, con algúns outros, como Castelao, Losada Diéguez e López Cuevillas, como Noguerol ou Cabanillas, como Villar Ponte ou Manuel Antonio, formaron unha xeración cultural que era conscente da sua valía e da sua obra, da misión que debían acometer e dos obxectivos que debían cumprir. Ningun outro grupo intelectual ten habido en Galicia, ata o de hoxe, con esta coherencia, con esta forza intelectual, con esta vocación de perennidade…e tal vez tamén con esta vocación europeizadora, antes aínda que europeísta.
A obra da xeración Nós foi certamente fundacional. Fixou os alicerces nos que se debía asentar unha idea de Galicia, grazas ao seu traballo mancomunado en moi diversos campos: da historia á etnografía, da literatura á xeografía, do ensaio teórico ao romance e ao artigo de xornal. Pero tamén se puideron aproveitar da obra dalgúns devanceiros que trataron de compaxinar a reflexión sobre a identidade de Galicia cun perfil entroncado cunha común raíz europea. Pensemos en figuras como Sarmiento e Feijoo e, sobre todo, en románticos como Faraldo ou Vicetto, como Pastor Diaz, Pondal ou Murguía.
A vontade de pensar Galicia en termos europeus é antiga. O que acontece é que os membros da xeración Nós déronlle un novo tratamento a esta dimensión europea de Galicia. Primeiro, pola propia leitura que fixeron da historia de Galicia como unha obra partillada con moitos outros pobos e nacións de Europa, fosen Irlanda ou Polonia, Borgoña ou Bretaña. Segundo, porque tentaron coñecer de forma directa e persoal a propia realidade cultural europea. Ao seu xeito, os tres grandes da xeración Nós fixeron importantes viaxes por Europa. Alfonso R. Castelao andou primeiro polos museos, logo asentou unha boa tempada estudando as cruces de pedra na Bretaña e, en tempos algo máis adversos, morou en París case un ano como ministro do goberno republicano no exilio, en 1946. Dous libros deixaron constancia deste contacto europeo de Castelao: O Diario da viaxe de 1921 e As cruces de pedra na Bretaña (1930), curmán do que logo sería o seu magno libro As cruces de pedra na Galiza (1950).
Vicente Risco fixo unha longa viaxe á Alemaña da época da república de Weimar, morando uns meses en Berlín estudando etnografía e discutindo, máis do que partillando, ideas e propostas con Lois Tobío e Fernández-Armesto. O seu coñecemento previo da cultura tedesca era máis que superficial e, desde logo, as reflexións da sua viaxe constituen unha achega orixinal para coñecer a situación política, cultural e mesmo ideolóxica da Alemaña de entreguerras que, como reflicte o titulo do libro en cuestión, era certamente a Mitteleuropa (1934), esto é, o cerne ou corazón de Europa. Unha leitura superficial e descontextualizada deste libro teno condenado hoxe a un certo ostracismo, pero isto non quita para o considerar un dos textos maiores do director de Nós.
Ramón Otero viaxou persoalmente por países europeus menos do que os dous anteriores. Pero, en troques, o seu coñecemento de Europa e da sua cultura, nomeadamente na sua expresión literaria, era a máis completa de todo o grupo Nós. Abonda ver os seus ensaios xeográficos, os seus comentarios das letras de afóra, a sua familiaridade con figuras esenciais como Chateaubriand ou Vico, Stendhal ou Goethe, para se decatar do seu esprito fondamente europeo. E por se todo esto non abondase, temos unha fartura de obras literarias que teñen a Europa como espazo vital dos seus protagonistas (reais ou de ficción), sexan Fra Vernero ou Adrián Silva, sexan Diego Xelmírez ou Adrián Solovio. O protagonista de Arredor de sí é a mellor expresión desta idea de contacto coa cultura europea, pois é en París e Berlín, as duas grandes capitais culturais da época, onde se decata da sua condición de galego e, por tanto, tamén de europeo.
Unha Galicia europea
Comecemos polo máis evidente, que estes intelectuais da época Nós non se cansaron de repetir: Galicia é unha pura creación europea, pero tamén un actor sobranceiro da mesma. Moitos “ecos de ultraportos” (transpirenaicos, transalpinos, como se recorda na xelmiriana Historia compostelana) atoparon acobillo nestas terras do occidente de Europa. Pero tamén houbo moitos “retornos”, pois foi a galega unha cultura que contribuiu ao longo da sua historia á forxa dunha idea de Europa. Non cómpre ser moi exhaustivo para atopar pegadas desta contribución en diferentes pasaxes da historia galega, desde as figuras de Prisciliano ou Paulo Orosio, de Xelmírez ou Gondomar, de Feijoo ou da Pardo Bazán, ata as da propia Xeración Nós, para fundar debidamente esta afirmación.
Coa figura de Prisciliano decapitada en Tréveris -dixo nalgures Otero Pedrayo- rolou a cabeza do “primeiro galego” europeo. Co bracarense Paulo Orosio fixouse o primeiro esquema da “historia universal” de inspiración agustiniana. Con eles e moitos outros coetáneos tivo lugar o que, en atinadas palabras dun trasalbés de hoxe, Eduardo López Pereira, se pode chamar “primeiro espertar cultural” da Gallaecia, ese espertar que fixo sospeitosos aos seus moradores, máis pola terra da que procedían do que polas doctrinas que profesaban. E nas brasas daquel espertar aprendeu Martiño de Braga (O Dumiense) saberes propios do mundo greco-bizantino, antes de se debruzar na sua ciclópea tarea de cristianar os rústicos galaicos e fixar co seu báculo episcopal as principais -e máis indelebles- marcas internas da Gallaecia, as das parroquias e das dióceses.
E qué decir da “invención”xacobea, do papel do emperador Carlomagno, coa sua “barba de glaciar alpino” –en metáfora oteriana-, que andou os primeiros pasos dun camiño, logo o Camiño de Santiago. A cidade de Compostela, berce do apóstolo, tivo por primeiro morador coñecido a un home chamado Bretenaldo, que era de nación franca. Tras del viñeron tantos, que xa cando Aimerico Picaud quixo describir no seu magno Codex Calixtinus o ruxe-ruxe da catedral compostelana, pensou que se trataba dunha nova Torre de Babel. E fóra de Compostela, ducias de “frades lavradores” inspirados pola orde de San Bieito –adaptada en Cluny- e de San Bernaldo de Claraval ordenaron Terras e Coutos, ergueron mosteiros e fixaron aldeas e camiños. A Galicia medieval foi o grande laboratorio da civilización cristiana occidental estabelecida como contrapunto ao vigor e brillantez da civilización de Al-Andalus de Córdoba e Granada. E o Camiño foi a sua grande autoestrada…
Tense dito coa maior das conviccións que Europa se fixo camiñando, e non está de máis repetilo outra vez. Camiño foi o que fixeron os milleiros de peregrinos que se chegaron aos pés do Apóstolo. Pero camiño foi tamén o que fixeron tantos galegos de nación ou de adopción que foron a ultraportos, a aprender ou a ensinar saberes, desde Montpellier ou París, ata Boloña ou Roma. Camiño foi o que fixo nas suas duas viaxes europeas (“romeirías”, no sentir pedraiano) o arcebispo Diego Xelmírez, recibido pomposamente en Cluny e agasallado na Roma dos Papas con libros para el pensados e algunha regalía para a sua sé de Compostela. Camiños que logo andaron, nunha e noutra dirección, trovadores e segreis, frades e bispos, diplomáticos e impresores.
Europa na definición de Galicia
Esta tradición de permeabilidade coa alta cultura europea, amortiguada nos tempos modernos pero nunca tronzada de todo, é a que chega ata a época do romantismo. Os románticos son os grandes pensadores da Europa contemporánea por ser quen de encontraren as raíces culturais da diversidade, a dos pobos con literatura popular, costumes, dereito e valores irreductíbeis a unha norma única. E nesta etapa romántica volve a anoarse de modo firme a relación de Galicia con esta tradición europea, a través do Rexurdimento literario e histórico, que entre nós representan de forma sobranceira Rosalía Castro e Manuel Murguía.
De Murguía mana a primeira e grande definición dunha idea de Galicia en termos verdadeiramente europeus. Porque, qué outra cousa é o seu celtismo, senón a vontade sistemática de liberar ao pobo (daquela entendido como “raza”) galego da maldición de ser un pobo medio selvaxe, atrasado e mesmo algo africano, se semita fose. A condición celta do pobo galego foi o primeiro grande relato da europeización de Galicia, ao emparentar aos galegos cunha das tres grandes razas europeas, ao carón da xermana e da latina. Murguía fai súa a tendencia tan propia dos tempos románticos da racialización da historia, como fixeron algúns dos seus mestres como Michelet ou Thierry, pero aplicándoa a unha pequena comunidade humana, que carecía de expresión política e mesmo administrativa, pero que gozaba de evidentes parentelas con toda a Celtia que, daquela, era moito máis ancha do que logo representan os fisterres atlánticos.
O paradigma interpretativo de Galicia, que foi o celtismo, converteuse nun elemento articulador da identidade galega. A finalidade desta construcción teórica era non só a de fixar unha comunidade nacional de orixe, asociada a unha raza europea e poderosa, senón estabelecer unha continuidade entre esta poboación orixinaria e a poboación galega dos tempos de Murguía. En varias pasaxes da sua obra sinala o patriarca como é doado observar claros paralelismos entre as descripcións que os autores clásicos, como Strabón, fan dos “montañeses” que habitaban o noroeste da Iberia e o perfil coetáneo dos campesinos da Maía ou do interior de Lugo. O celtismo non fixaba só as orixes, senón o carácter invariable da raza e, por tanto, a sua condición distintiva e inmorredoira.
Certamente, Murguía non tirou todas as consecuencias politicas posibles desta constatación. Non chegou a afirmar que por ser dunha raza diferente, e mesmo superior, tivese Galicia dereito inmediato á constitución dun estado independente. Ese paso non foi dado por Murguía. Pero foi o primeiro autor que constrúe un relato interpretativo coherente baseado nun aspecto que non ten nada que ver co racismo do século XX, que está moi lonxe dos presupostos da racializacion defendida polos románticos do século XIX, malia a influencia que daquela chegou a ter a obra do conde de Gobineau, lido por Murguía, pero en clave diferente da que será feito nas teorías racistas do século XX.
Sobre esta tradición murguiana, que aceptan todos os autores de Nós e, de forma sobranceira, Vicente Risco, constrúese nos anos vinte unha nova idea de Galicia, menos racial e moito máis cultural. A formación intelectual do grupo Nós, que bebeu dun contacto moi directo coa cultura europea, tivo como resultado a elaboración dunha orixinal idea de Galicia, concebida no marco xeral da cultura do seu tempo. As suas contribucións poden resumirse en tres grandes rubros. O primeiro foi integrar a longa tradición cultural de Galicia no contexto da máis ampla cultura europea: afortalar a condición europea da cultura galega. O segundo, como algo propio da época que lles tocou vivir de intensa afirmación dos nacionalismos en Europa, foi o de fundamentar teóricamente a identidade de Galicia nunha perspectiva propiamente cultural: a existencia pasada, presente e futura de Galicia pendería da sua condición de ser unha Nación-cultura, unha realidade humana que fose quen de achegar algo orixinal, en tanto que propio e auténtico, á cultura universal. E, en terceiro lugar, lograron actuar como unha minoría intelectual que ten a misión de despertar a nación dormida. En todos estes ámbitos está presente, dunha ou doutra forma, o pano de fondo de Europa como continente da pluralidade cultural e da variedade política, a Europa dos pobos ou das “pequenas patrias”.
A apelación á noción de cultura é o cerne do pensamento dos homes da xeración Nós. Nos textos de Risco e de Otero abrollan a cachón as referencias non só á cultura europea, senón e sobre todo á importancia que ten a cultura como elemento definidor dunha identidade. O punto de partida arrinca dunha das pónlas da tradición do pensamento do século XVIII, aquela que o filósofo Isaiah Berlín chamou “Contrailustración” e, máis recentemente, o historiador Zeev Sternhell, “Antilumières”. Nesta corrente de pensamento, alén dun “ethos” que os románticos levarán ao seu máximo esplendor, hai duas ideas moi sistemáticas.
A primera é de raíz historicista: nada se explica sen un recurso ao pasado, sen depender dunha tradición, sen que haxa algunhas “voces ancestrais” que servan de guía. Toda creación cultural auténtica non pode ser o resultado dun préstamo ou dunha imitación, senón unha consecuencia da capacidade dunha comunidade para expresar a sua forma de ver o mundo, dun xeito particular. Debe ser resultado dunha tradición, de ter raíces, como quería Herder.
A segunda idea é complementaria da anterior: só os pobos capaces de crearen unha cultura propia, expresada na sua lingua, literatura, arte, dereito e costumes, poden achegar algo relevante á común cultura universal. Hai nesta posición un certo darwinismo cultural que, con certeza, traduce toda unha influencia epocal, porque a fin de contas só as culturas fortes teñen un posto na historia. Esto era o que Vicente Risco defendía xa no seu libro auroral Teoría do nacionalismo galego, en 1920: “Galicia ten o deber de contribuir á civilización universal. E somentes preservando as nosas enerxías autóctonas, a nosa capacidade de creación, é como poderemos contribuir á civilización universal, incorporando a ela as nosas creacións inéditas”
Mais, de qué cultura se trata? Cultura popular e alta cultura, cultura dos labregos e cultura dos poetas. Velaí a forza creadora dun pobo. A resposta dáia Otero, nun lúcido ensaio escrito en 1931: “con ollos e sentimento labrego foise facendo a nosa cultura desde os Precursores, e en ningures as duas maneiras da palabra cultura casan mellor que na Galicia. ¿Quen seria capaz de afastar entre nós a cultura da terra, da do esprito?”. Son reflexións que expresan a vitalidade do pobo galego que, deste modo, se volve europeo. Grazas á “actividade ceibadora da Raza” -e sigo empregando termos oterianos- “Europa non ten ren que nos adeprender. Somos Europa, traballamos no cerne europeo” porque é na “atmósfera europea” onde se pode expresar cabalmente a “experiencia histórica galega” (Morte e resurrección, 1932).
Ser europeo é ser un galego conscente, comprometido cunha cultura que se espresa nunha lingua de seu e que, por tanto, achega ao acervo común algo orixinal e auténtico, non copiado nen imitado. Esta é a conclusión á que chega o Adrián Solovio nas suas matinacións respecto da cultura castelán, que non lle acaba de convencer, ou nas suas discusións coa Marquesa de Portocelos, á beira do Sena ou nunha terraza berlinesa. El quería “sentir en sí unha tradición” e Adrián “non alentaba en ningunha”, ata que fai a singular descoberta de que pertencía á tradición galega, por máis que tardase un mundo en se decatar delo. E aí comeza a sua conversión e o seu camiño de redención dunha patria dormida. A conversión foi posible grazas ao contraste con outras culturas, ibéricas e centroeuropeas, de modo que é a na diversidade das “pequenas patrias” que descobre na Francia ou na orixinalidade das cidades da Xermania, onde Solovio se fai galego. O contacto coa cultura europea acaba por galeguizar ao Solovio: “Por Galicia e na Galicia era Adrián europeo e pranetario”.
Europeizar ou “galeguizar” Galicia
O recurso á cultura europea como chave que axuda a descobrir Galicia é unha constante na xeración Nós. Agora ben, tampouco se pode admitir “ad pedem litterae” todo o seu relato, porque se trata dun programa algo ambiguo, que tanto “europeiza” como “galeguiza”, esto é, que Galicia se fai máis europea por ser máis galega, e non ao revés. Reparemos en termos comparativos coa situación coetánea da cultura española de expresión castelán, moito máis acomplexada do que a galega na sua relación coa cultura europea. Foi un debate moi intenso despois da crise do 98, pero que arrincaba de moito máis atrais, cando a polémica darredor da contribución da ciencia española á ciencia europea. A resposta dos intelectuais da xeración do 98 e, nomeadamente, de 1914 foi inequívoca. J.Ortega y Gasset díxoio por todos eles, nunha famosa conferencia de 1910, pronunciada na sociedade El Sitio, de Bilbao: “España es el problema y Europa la solución”.
O asunto da europeización de España foi, certamente, algo máis do que un debate intelectual. Foi unha bandeira movida polas elites de formación institucionista para superar non só o atraso científico e político da España liberal, senón tamén para afrontar a vella cuestión das “dúas Españas”. A estratexia seguida polos intelectuais españois foi non só a de proclamar retóricamente esa necesidade de europeización, senón que se plasmou en toda unha política, dirixida polos institucionistas, de “ampliación” de estudos no estranxeiro. Era a formación cientifica un dos camiños para lograr esa europeización ou homologación europea de España. Porque na palabra Europa, e retomo de novo ao xoven Ortega, “comienzan y acaban para mí todos los dolores de España”.
Este debate sobre a europeización ten no caso de Galicia algunha singularidade. Desde logo, é evidente que se trata dun referente sistemáticamente cuñado pola xeración Nós. Solovio viaxou por diversos países europeos, bebeu ata se fartar da cultura europea occidental e proclamou que só cando se decatou da súa condición de galego se sentiu “europeu e pranetario”. A redención de Galicia, co camiño estrelado de Santiago coma referente, era posible grazas a este vencello con Europa. Parecería que se trata do mesmo discurso de tantos rexeneracionistas españois. Pero fica en pé un matiz importante: a invocación a Europa feita polos homes de Nós non forma parte dun debate político, no que se confronten dous modelos: o da Galicia “arcaica” e vella fronte ao da Galicia “moderna” e nova. Ortega ou Maetzu, cando matinaban sobre as dúas Españas, estaban a pensar mesmo nas cidades que as exemplificaban: para o caso galego, Vigo contra Pontevedra ou Ourense. Pero a xeración Nós nunca falou de “dúas” Galicias, coma tanto se falou daquela das “dúas” Españas. O debate en Galicia non é sobre o camiño a seguir, senón sobre o ser ou non ser.
Reparemos nun artigo de Otero do verán de 1930, publicado no vigués El Pueblo Gallego. Recoñece a existencia de dúas Galicias, coma expresión de dúas minorías sociais e políticas: “a Galiza mal chamada hespañola, sendo centralista, imitadoira e suxeita a Madrí” que significa “Hespaña i Europa ou ista traducida por Madrí” e, pola contra, a “Galiza instintiva, capás de asimilar no seu esprito a Hespaña i Europa”, que está a propugnar a “minoría galeguista” e que está sufincada “na tradiceón, na historia e sabe enxergar o futuro”. De novo Europa aparece coma un referente de autoafirmación, non coma unha “solución” orteguiá a un problema. No fondo, o que esconde a reiterada afirmación europea de Galicia é unha vontade de negación de España, sen aclarar moi ben de cal das Españas se trata. Sería unha continuidade da vella tese murguiana do celtismo, pero trasladada do ámbito da raza ao da cultura. Se Galicia era europea en tanto que celta, na opinión do patriarca Murguía, tamén se podería concluír cos Solovios da época Nós que Galicia era europea porque tiña as condicións dunha nación-cultura diferente no seu ser (ou “alma”) do resto de España ou, alomenos, de Castela.
Esta insistencia sobre a europeización coma sinal de identidade, que no caso dos intelectuais españois tampouco estaba de todo ausente, limitou o relato que se estaba a construír sobre Galicia á descoberta do seu ser, deixando nun segundo plano o debate sobre os camiños a seguir. O importante era saber quen se era, coma lle acontecía a Solovio, e non qué facer, coma dirán os seus discipulos, entre eles o Martiño Dumbría do romance Devalar. Por iso a posición do grupo do Seminario de Estudos Galegos, aos que dalgún xeito representa a figura romancesca de Dumbría, ten analoxías moito máis claras co institucionismo e coa aposta pola ciencia coma instrumento de modernización cultural e de apertura ao mundo. En cambio, o grupo Nós ficaba aínda un paso atrás. O seu europeísmo ficaba vencellado á restauración dunha sociedade tradicional, de base campesiña e de fonda devoción católica, e non a unha sociedade urbana e industrial, atenta aos adiantos da ciencia e máis aberta ao mundo. Se con ser galego xa se podía ser europeo, sobraban máis distingos.
Había “dúas” Galicias, a da Marquesa ou de Xacobe fronte á do Solovio emocionado perante o mapa de Fontán; a Galicia dos “catro vagos da Cruña” que ata escribían cousas en galego contra a dos galegos paseantes polo Retiro madrileño, que non pensaban máis que na empanada e nas rías para as suas folganzas estivais; en suma, había unha Galicia “hespañola” e unha Galicia “galega” ou galeguista. Pero a oposición entre ambas só tiña unha solución: ser ou non ser. Europa era, para este obxectivo, un recurso útil pero non unha alternativa vencellada a unha das Galicias posibles fronte a outra.
Malia todas estas limitacións do pensamento do grupo Nós, os seus discípulos foron certamente máis adiante na proxección de Galicia e do galeguismo nun ámbito político que fixese posible aquela condición “europea e pranetaria” do Adrián Solovio. Os homes do Seminario de Estudos Galegos e os dirixentes novos do Partido Galeguista fundado en 1931 foron ben máis audaces. Seguiron considerando que ser galegos era a mellor forma de ser europeus, pero apostaron por darlle contidos concretos. Esto é o que representa esa definición de Galicia, “célula de universalidade”, como un dos catro principios básicos do galeguismo republicano.
Principio que tivo a sua plasmación no labor de politica internacional desenvolta nos tempos da II República por figuras como Plácido Castro, quen situou a cuestión galega no marco das minorías nacionais da Europa de entreguerras, grazas ás xestións de Otero Pedrayo co letón Ammende, viaxeiro por Galicia e Portugal na primavera de 1933, despois de participar na festa do Aberri Eguna vasco. A participación de Castro na IX Conferencia de Nacionalidades Europeas (Berna, 1933), na que “a nosa Terra, autónoma ou non, está xa proclamada moralmente como unha nación”, ten unha elevada significación simbólica de simbiose entre esta definición de Galicia como unha cultura europea e a sua capacidade de acción no plano internacional.
Da “europeización” ao europeísmo
Quero ir rematando cunhas breves referencias á evolución seguida por estas ideas de europeidade e de relacións exteriores que fixaron teóricamente os homes de Nós e, de forma máis práctica, os do Partido Galeguista. O que predominaba nos tempos de entreguerras era o que poderiamos chamar a “europeización”, un recurso intelectual e teórico a Europa como marco cultural e a Galicia como cultura europea de seu. Pero a experiencia da guerra civil e da segunda guerra mundial mudaron de vez o contexto no que Galicia como unha Nación-cultura debía e podía actuar como tal. Hai dous trazos claves neste percurso que, infelizmente, rematan nun corolario inesperado. Os trazos son as xentes do exilio, con Castelao en primeiro termo, e as xentes do interior, coa figura de Ramón Piñeiro como referente. De forma ben distinta, ambas figuras efectuan ben unha mudanza das suas posicións respecto da relación Galicia e Europa (caso de Castelao) ou ben unha reconstrucción desa relación, fundada na idea do “europeísmo” , que non da “europeización”, como forza motriz.
As posicións de Castelao, expresadas en textos dos anos corenta (desde o Sempre en Galiza ata retallos extraídos dos seus cadernos de notas), víronse claramente afectadas pola experiencia da guerra civil e polo exilio. É daquela cando se afirma máis claramente nas suas posicións republicanas, iberistas e federalistas. E o contacto coa oposición antifranquista, nomeadamente a vasca, así como a sua estadía en París en 1946, levárono á convicción de que había un marco superior, o europeo, no que poderían ter arranxo os problemas de Galicia: “o galeguismo non é máis que o aspecto parcial dun problema europeo”, chegou a decir Castelao no Sempre en Galiza. E logo, en 1948, escribe ese breve texto “Perante a Unión Europea”, que é unha acollida entusiasta do movemento federalista europeo que, en certo modo, lle permitía superar os seus desencontros coa oposición antifranquista no exilio, reacia a entender a pluralidade nacional ibérica que, no sentir castelaoniá, tería mellor solución no federalismo europeo. Esta semente de Castelao remaneceu no Consello de Galiza e aínda nos anos sesenta o seu delegado en Francia, César Alvajar, abogaba pola participación da institución galega no exilio no “Consejo Español del Movimiento Europeo”, que presidía Madariaga, como forma de que Galicia estivese presente na construcción de Europa.
De forma paralela á actividade desenvolta no exilio e, talvez con maior decisión, o ideal europeísta foi acollido tamén de forma entusiasta por grupos do galeguismo do interior. Na década dos cincuenta e sesenta, baixo o maxisterio de Ramón Piñeiro, toda unha xeración, a chamada de “La Noche” polas suas colaboracións neste xornal compostelán, se pode definir como claramente galeguista e europeísta. Era mozos que lían revistas como Preuves e se apaixonaban con ideas de europeístas como o xinebrino Denis de Rougemont. Nomes como os de X.L. Franco Grande, G. Rodriguez Mourullo, X.M.Beiras e, nomeadamente, Ramón Lugrís formaron parte daquel ideario europeísta que, en palabras de Franco Grande (Os anos escuros, 1985, 2004), o que pretendía era “vencellar a sorte de Galicia á de Europa, enfrontar europeísmo e franquismo, facernos comprender que no noso mundo moderno a nosa sorte sería a que a Europa lle coubese”. “Eramos radicalmente federalistas”, dirá anos máis tarde Ramón Lugrís, lembrando aquel ambiente da Compostela de finais dos cincuenta (Grial, 164), no que Europa era, esta vez máis claramente, a solución.
Da europeización ao europeísmo, é un camiño percorrido por vieiros diversos pero confluintes, tanto por parte de núcleos do exilio como do interior. A necesidade de conciliar a oposición ao franquismo coa conquista da democracia política –aspiración esencial que se fixo ben evidente só despois de 1945- foi o caldo de cultivo no que se coceu este pensamento que era europeísta máis por razóns políticas do que culturais. Nos tempos da xeración Nós, Europa era un referente cultural útil para a autodefinición de Galicia; nos tempos do franquismo, para os homes do grupo Galaxia, Europa era un referente esencialmente político, para enxergar unha saída á dictadura franquista.
Esta tradición europeísta que, con diversos matices, se pode observar no pensamento do moitos autores galegos, desde Murguía a Piñeiro, pasando polos homes da xeración Nós, comezou a crebarse nos anos sesenta e primeiros setenta, cunha viraxe que tivo unhas consecuencias que non é do caso reparar agora nelas. É claro, con todo, que na matriz cultural do novo nacionalismo nacido nos sesenta, as referencias a Europa e ao europeísmo non só deixaron de aparecer, senón que se converteron no alvo dunha crítica sistemática, fose por rexeitamento das posicións do grupo Galaxia, fose por conviccións de carácter esquerdista e antiimperialista. En todo caso, o resultado foi que unha sombra de sospeita caiu sobre aquela tradición europeizadora e europeísta que só figuras ailladas, como a do antigo eurodeputado Camilo Nogueira, tratou de esvaer ou mesmo refutar …
Coda
Remato cunha mención á realidade actual que, en parte, nos remite a punto de inicio, acudindo máis unha vez á voz dos devanceiros. Qué Europa se podería pensar hoxe, aquí, en Trasalba? Hai que partir do suposto de que a creación económica e política da Europa actual foi algo máis do que un pequeño milagre. Foi o resultado da experiencia de vinte anos de guerra civil europea e foi a consecuencia da perda de poder do continente europeo frente ao poderío dos Estados Unidos de América. Perda que xa era evidente ao cabo da primeira guerra mundial, como verbalizara Albert Demangeon en 1920 e que, moitos anos máis tarde, Luis Diez del Corral, autor dun memorable libro sobre El rapto de Europa, remachou: “lo que realmente impulsó a los europeos a unirse fue el miedo ruso y la caridad norteamericana”. Europa foi feita polos europeus, pero tamén foi alentada desde fóra, co xendarme americano como garante. E foi feita, sendo este un matiz nada irrelevante, por unha parte de Europa contra a outra, marcando unha divisoria moi antiga, case dos tempos romanos, que ten o rio Elba como fronteira natural ou o chamado “telón de aceiro” como fronteira política.
A situación aberta pola caída do muro de Berlín en 1989 e a ampliación da Unión Europea cara os paises do antigo bloque soviético obriga a repensar as vellas críticas que o proxecto europeo puido ter merecido no seu día. Porque 1989 obriga a cancelar o que un historiador actual, Tony Judt, ten chamado a “paréntese” dos anos 1945 a 1989. De sutaque, desde 1989, aparece outra Europa, o “xemelgo oriental”, a do “misterio slavo” que xa lle poñía medo a Adrián Solovio cando paseaba polo Berlín dos anos vinte, esa Europa que ata Metternich pensaba que acababa nas traseiras de Viena. Hai que “repensar Europa”, advirte Judt, e esta nova Europa, ademáis de pensala en termos económicos e políticos, debe ser construída con criterios culturais.
E aquí pódese facer entrar de novo esta morada de Trasalba. Se algo definía o pensamento europeo de Otero Pedrayo e do seu grupo era a concepción de Europa como un continente de pobos diversos, de “pequenas patrias”, esas que Solovio imaxinaba bebendo uns grolos de viño espadeiro nunha fonda de Amberes. Un futuro “mapa de Europa” no que “as fronteiras non eran liñas de aduanas, sinón vidales zonas de transición entre as armoñosas conciencias dos pobos”, no que “ninguen dominaba a ninguén”. Un canto á pluralidade cultural e á variedade existente dentro do continente europeu. Unha chamada a favor do “homo europeus” con raíces, como substrato esencial do edificio político en construcción
Pois esta utopía formulada nos anos vinte non deixou de ser actual. Que Europa é unha realidade plural e diversa, plena de contradiccións internas, de heteroxeneidades e dunha radical variedade, é un feito que non admite ningunha dúbida, malia a aparente boa saude da actual Unión europea. Non era doado prever nos anos cincuenta que unha historia de guerras fratricidas e de confrontacións políticas se transformase en políticas de cooperación e mesmo de concertación. Pero as perspectivas abertas en 1989 poñen algúns límites á aquela Europa que se fundaba tanto na vontade dos “pais fundadores” (os Schumann, Adenauer ou de Gasperi) como no carácter disuasorio dos bloques militares e da propia OTAN. Trátase agora dunha Europa aínda máis plural e aberta, pero máis necesitada dun entendemento cultural desa diversidade. E é aquí onde recobra de novo sentido a utopía soloviana: “a novidade de Europa (…) non é nin a fórmula politica apricada en grande senso, no século XIX, nin a técnica, sinón o descobremento e maioría de idade de todos os pobos que a compoñen, o xurdimento de todas as almas coleutivas, nacionales”.
Esto dixo Otero Pedrayo por boca de Solovio. E nada me comprace máis que poder lembralo, nesta morada tan galega e pacega, culta e apenas etiqueteira, onde con certeza se pode decir coa maior das xustizas e un aceno a Celso Emilio, que hoxe estamos “Onde Europa se chama Trasalba”.