Sucedeu naquel tempo das aprendizaxes, das educacións sentimentais, dos primeiros erros do corazón, das batallas temperás, non sabemos se gañadas ou perdidas. Naqueles retratos nos que a amizade non esvaece como esvaeceu a cor que os mesmos retratos posuían, estamos os dous xuntos.

Foi recén chegado eu a Santiago coa vocación e a inexperiencia que distingue ós poetas adolescentes pero tamén co entusiasmo que doura o reverso desa moeda ingrata á que xogamos todo, cando tomei contacto con dous poetas un pouco máis vellos ca min, os irmáns Xulio e Xesús Valcárcel, que me deixaron velar, xunto a eles, as miñas primeiras armas literarias. Para recompor o retrato dun circunstancial grupo de literatos mozos convén que mencione a outros dous lugueses coma eles, Xavier Rodríguez Barrio e Antón Grande. Era aquel un tempo confuso. Morría Franco. A Universidade axitábase ás portas da transición. O galeguismo cultural e político xa non dependía de ningunha capela e si dos partidos e das organizacións. O clima poético era pobre: un ou dous libros ó ano. Celso Emilio Ferreiro deixara de gustarme, feito que supuxo algo semellante a unha primeira crise non sei se ética ou estética porque ámbolos dous conceptos adoitan ir emparellados. Eu comezara a ler a Cernuda, a Baudelaire sen enteirarme moito, a Gil de Biedma. Cunqueiro era un escritor que consideraba, pero aínda me sentía alleo ós significados da sua poética. E, sen embargo, situado en semellante encrucillada, movéndome na brétema das primeiras incertezas, eu sabía de memoria os poemas de Xulio Valcárcel, e amarrábame a eles.

Naqueles poemas que Xulio escribía entre as moitas horas por el dedicadas ó estudio -lembro un cuarto case conventual na rúa Xelmírez, cun caravel nun vaso verde, na mesa en que descansaban os tomos de Dereito Civil- aprendín cedo algo ó que non pode renunciar a poesía que a min segue a interesarme, e que podería definir como o factor humano. É esa poesía que teima enraizarse na vida de un e, por necesidade, dirixirse á vida de todos. Alguén opinará que a ilusoria realidade da arte non pode ser un substituto da realidade da vida ou que a poesía tamén crea as súas ficcións e os seus personaxes pero, en calquera caso, os versos que necesitamos revelan parcelas de vida ou non revelan nada, e iso enxérgabao eu ó ler a obra na que Xulio Valcárcel, aquel poeta amigo, ía deitando os primeiros erros do corazón, as batallas temperás: algunhas perdidas pero as máis importantes gañadas desde os mesmos poemas.

Nos textos que logo compuxeron Víspera do día (1979), primeiro libro de Xulio Valcárcel que merece ser mencionado, recibín unha lección de palabras precisas como tenrura, melancolía, xenerosidade; expresións como «alma de neno triste»; ritmos entrecortados que puñan o centro na palabra vivida, achegando outras ó territorio do silencio, a ese entresoño da linguaxe onde certas cousas deben permanecer no segredo. A tonalidade destes poemas adoitaba transportar certa visión existenciaria do mundo e, incluso, por momentos, podía estoupar o berro expresionista nun acto de catarse. Os escenarios do poeta eran as «cidades das pombas mortas a balazos», as «rúas da noite cando xa ninguén queda». Daquela a noite e as madrugadas eran para nós palabras e formas de vida de grande prestixio poético; traían con elas un cultivado pesimismo que nos facía adoptar a vestimenta de anxos negros nos nosos corazóns.

Eramos profundamente neorrománticos, sen sabelo con certeza. Pero o poeta -fixémonos expresamente no certeiro título do libro Víspera do día- non renunciaba á esperanza, á luz salvadora dunha nova mañá. Sabedor de que as etapas da vida teñen altos e baixos, Xulio Valcárcel quixo deixarnos, como moi poucos poetas galegos daquel tempo, unha mostra do desacougo xeracional, da primeira creba dos ideais e dos mitos, pero indicábanos, dun xeito positivo e esperanzado, que todo aquilo era pasaxeiro e que a vida, a fin de contas, permanecía perante un coas suas futuras victorias e derrotas, e había que xogala sen caer no nihilismo nin no desencanto e sen renunciar a tomala en serio desde os poemas que o tempo iría debullando para nós. Creo, ademais, que poucas obras de mocidade interrogan e reflectan aquel tempo como Víspera do día e por iso volvo a ela en certos momentos nos que quero repasar os anos, as palabras xenerosas que nos deron os compañeiros de viaxe.

Quizais moitos non se decataron da verdadeira importancia que tivo naquel momento a voz de Xulio Valcárcel como ponte entre as dos poetas sociais novísimos dos setenta e os poetas dos oitenta. A reflexión e a crítica sobre a poesía non abondaba, pero isto tamen foi debido a que, a partir daquel primeiro libro, a poesía de Xulio Valcárcel quixo manter un ton en voz baixa e recollerse e, para escoitar ben os seus significados profundos, hai que afinar o oído, e ilo afacendo ó misterio dos sons fráxiles, das palabras vulnerables e tremedoiras entre as que pasa, como un sopro de luz, a mesma vida.

Pero débolle algo máis importante a este poeta. A vocación poética asumida non como unha aura heroica nin como un comportamento bárdico ou megalómano senón como unha estricta cualidade humana: «Non pró héroe, pró home escribo», afirmaba el nun daqueles versos que retoman vivos e distantes á lembranza. Se a isto lle engadimos o machadiano «ser en el buen sentido de la palabra bueno», creo que o seu retrato poético queda perfilado para os lectores. Velaí pois a importancia de que a humanidade de Xulio Valcárcel dea froito nunha das poéticas máis intimamente achegadas a nós do noso tempo.

Desde aquel entón a poesía de Xulio Valcárcel seguiu medrando, seguindo o ritmo da década vizosa dos oitenta e mantendo, en todo instante, o lugar da voz e da autenticidade; afastada da faramalla dos ecos e sendo fiel a si mesma. O poeta, que é sabedor da melancolía circular e invernal das suas horas de Lugo, foi vivir á Coruña, cidade na que participou nos proxectos poéticos e culturais dos primeiros oitenta xunto con, entre outros, Xavier Seoane, Miguel Anxo Fernán-Vello, Manuel Rivas ou Cesáreo Sánchez. Viñeron libros como Alba de auga sonámbula (1983) e Solaina da ausencia (1987). Á fronte deste último, nun envío a Fiz Vergara Vilariño que funciona como autopoética ou declaración de principios, atopamos a máis precisa definición da poesía valcarciana. E debo indicar, ademais, que un acto de lectura humana non pode esquecer o que os poetas pensan dos seus propios poemas, se as autopoéticas marcan, como debe ser, posicións de autenticidade.

«Tratei de buscar a palabra espida, sincera, parca de artificios; e un clima de credibilidade elexíaca, de comunicación solidaria.
Xa coñeces o meu gosto polas paisaxes interiores, polos espacios desolados e enigmáticos, polas atmósferas de desacougante soedade. Tratei de facer unha poesía de temática esencial».

Aquí temos, pois, os obxectivos da poética de Xulio Valcárcel. Tamén os convincentes atributos da súa obra e os guieiros que permiten que nos movamos entre estas atmosferas enigmáticas, fráxiles, por momentos desacougantes, que vai creando a música imperceptible e diáfana dos seus versos. Calquera lector e seguidor desta poesía sabe que se cumpren dun xeito preciso, e que, algún deles permanecen neste libro titulado Memoria de agosto. A palabra espida, afastada das grandilocuencias e do confusionismo léxico, mantida nun ton de confidencialidade, pronunciada en voz baixa pero sen renunciar a unha profunda arela metafísica e humanizadora, é a cerna desta poética. A recreación dunha paisaxe interior á que son levados, en canto que paisaxe, elementos da natureza ou obxectos misteriosos, unha das permanantes conquistas.

Teño para mmn que a levidade é a esencial característica do ton e da poética valcarciana. Italo Calvino fíxoa a primeira das súas Seis propostas para o próximo milenio. Nas indagacións suscitadas por este concepto, o escritor italiano refírese a un alixeiramento da linguaxe, a unha gravidade sen peso. Incluso chega a definir dúas vocacións opostas no eido da literatura: « Unha -di el- tende a facer da linguaxe un elemento sen peso que flota sobre as cousas como unha nube». Esta creo que é a vocación de Xulio Valcárcel: a que vai definir na súa obra de madurez a principal estratexia creativa. Trátase, no seu caso e como quería Calvino, dunha maneira de poetizar que lle quita peso á linguaxe, que a alixeira sen furtarlle capacidade de invadir a realidade ou interrogar a vida. Compréndese así a «literatura -e seguimos con Calvino- como función existencial, a procura da levidade como reacción ó peso de vivir». Na presentación deste Memoria de agosto, o poeta revela dun xeito explícito esta que ben poderiamos denominar poética da levidade:

«Leves, fráxiles/nin esculpidas en pedra/ nin forxadas en ferro/as palabras».

Memoria de agosto supón na traxectoria poética de Xulio Valcárcel a proclamación das horas estivais ou, falando desde as súas mesmas claves líricas, das horas redondas. Luz de agosto, expresaría tamén Faulkner no título da súa poderosa e poética novela. Xulio Valcárcel non poetiza a presencia estacional en canto que clima ou paisaxe senón que converte o acto de mergullarse nas luces do mundo afirmativo nun sentimento interior, nunha nova paisaxe emocional. Trátase, pois, dun poemario de afirmación, aínda que convén decatarse da complexidade significativa de agosto, pois, se por unha banda, invoca a plenitude do verán, pola outra, agostar significa secar ou estiñar os ríos e as cousas.

¿Que é o que se agosta? Se cadra as luces invernais, o peso da melancolía, as atmosferas onde a vida facía vibrar as sombras da dor. Creo que é nesta complexidade onde se atopa a cerna do libro, o que tamén se podería denominar cosmovisión. É dicir a poética de Xulio Valcárcel en Memoria de agosto non é afirmativa no senso, por exemplo, da de Jorge Guillén, coa que, sen embargo, pode manter interesantes coincidencias. A afirmación non é un punto de partida senón un lugar de arribada: un tempo de plenitude espiritual que se proclama en sensacións é o tempo de agosto. Deste lugar non sabemos nada, unicamente o seu nome, que xa non é o dun mes porque está arrebatado ós calendarios, á mudanza das estacións. O poeta chámalle agosto porque ten memoria del e nós tamén debemos chamarlle así para penetrarmos na súa temporalidade. Esta arribada a un tempo interior no que se conquistan as olladas serenas é a arribada a agosto.

Serenidade desta luz verténdose
gozosa, equilibrio de espacios
que se espellan,
inmóbiles cristais, nas augas.

Fixémonos que espacio ou espacios son palabras fundamentais no libro. Son varios os poemas que levan ese título. A conquista da plenitude vital, da liberdade, marca o ton do libro. O acto afirmativo, de comuñón cos espacios e cos seres, volve proclamarse no poema «Cadencia»:

Nada arelamos.

Ficamos nun porto seguro.

Arde o espacio nun canto
que se alonga sen tempo.

O tempo de agosto xa non corre en contra de nós, xa non é o noso inimigo. A súa memoria non é nostálxica: é memoria de presente, incluso de futuro. A luz libre, ese saír a fóra, buscando a permanencia do instante no dominio aéreo outórgalle ó libro unha tonalidade luminosa. As luces de agosto son impresionistas, leves, e estoupan na retina como as cores dun cadro de Monet, por exemplo. Certeza da luz dirá o autor nun dos poemas e, no título doutro, Oficiante de claridade. Sen embargo, estas paisaxes da plenitude vital conviven con eses microcosmos de inquietante beleza, atmosferas encerradas, nas cales, entre a descrición sensorial (visual, táctil, olfativa) enxérgase a sombra da dor. Se isto son vestixios dos libros anteriores, agora Xulio Valcárcel acerta plenamente nesta consagración á claridade, á luz, ó espacio. El quixo escolmar instantes que non pesan, que están alixeirados e, sen embargo, seguen a inquietarnos pola súa profundidade, pola cantidade de vida que suxiren.

A afirmación vital e humana vai supor tamén, na poética valcarciana, a afirmación do amor e afirmación de solidariedade.
A muller represéntase como obxecto de desexo, nunha reivindicación do erotismo que, levado da man dese estilo leve do poeta, faino convincente, e afástao doutros experimentos textuais, ben pouco poéticos segundo o noso entender, emparentándoo coa menor poesía da celebración amorosa que se ten producido na última década. Convén lembrar que a máis que interesante tentativa narrativa de Xulio Valcárcel (Anel de mel) é un conxunto de contos eróticos. Memoria de agosto vai proclamar tamén os lugares do desexo e da relación erótica. Pero o verdadeiro locus é o mesmo corpo da muller, convertido en paisaxe celebrada.

Volupia, pulpa disolvéndose
mentres zume sorbo
da flor máis íntima.

Doce moedas de ouro leva o día.

Xulio Valcárcel proponnos tamén unha interesante visión do erotismo como unión entre as forzas humanas e as enerxías cósmicas:

Espumas rumorosas. Así o amor,
unha chuvia de estrelas
no teu interior estala, e ábrese.

O poeta grego Yorgos Seferis indicaba no seu «Diálogo sobre a poesía» que a arte constitúe unha solidariedade infinita e que ninguén pode presumir de que a sente se non sente esa solidariedade. Esta maneira de pensar atópoa plenamente realizada na poética e na obra de Xulio Valcárcel. Memoria de agosto reafirma a solidariedade coas horas redondas e luminosas, pero proclama tamén a solidariedade co corpo do desexo, cos outros poetas, coa Terra que agora se deita sobre as luces oceánicas. Quixera facer mención a que o case sempre mal interpretado ruralismo xorde convincente en certas zonas desta poesía, como memoria (agora si remota) da terra e das paisaxes dunha Galicia agraria que lle dan as raíces ó ser. Os elementos da paisaxe exterior (marítima, luminosa, aérea) conforman un estado de ánimo interiorizado no que é posible establecer a solidariedade coas luces do mundo. Chegamos xa ás luces anunciadas por unha afastada véspera.
Xulio Valcárcel é un poeta radicalmente lírico e, por iso, é un poeta radicalmente solidario. Sempre o soubemos. A rehumanización da poesía galega que algúns proclamamos, a volta á vida e ó campo da experiencia conforman na obra deste poeta e neste libro Memoria de agosto un baluarte tan sutil como verdadeiro. Porque non pesa nada e porque é diáfano, desde el poderemos defender, novamente, a poesía. Aquel factor humano que, para ben ou para mal, escollemos un día. A verdade que debe tremer, porque dubida coma a luz dunha chama, desde os mesmos
poemas.