O que admira, en primeiro termo, na contemplación e exame da obra de Castelao é a sua variedade e complementariedade. É, con efeito, a sua, unha obra proteica que encaixa en recipientes públicos e artísticos moi diversos e que, en primeira instáncia, resulta analisábel segmentadamente, separadamente. Asi, falamos do Castelao humorista, caricaturista, debuxante, ilustrador, pintor, narrador, ensaísta, articulista, dramaturgo, pensador e criador de doutrina política, activista e político en exercício..., e cada unha das faces do poliedro admitiria consideración autónoma. Nesta primeira abordaxe, teríamos que nos precaver do preconceito reducionista ou, ainda, da tendéncia á minusvaloración, segundo a cal o noso autor non "brillaria" con luz própria en nengun dos campos traballados. Se, seguíndomos o consello do vello barbeiro profundador, entrarmos nun círculo concéntrico máis interno, descobriremos a solidariedade estrutural entre partes, a intertextualidade, as recorréncias máis frecuentes, os leit-motiv que dan unidade e reforzan a trama interior dun conxunto de pezas encaixábeis. E, enfin, se quixermos adiantar unha tese explicativa, chegaremos á conclusión de que todas as pezas que integran o conxunto dependen da mesma forza motriz, que as determina e sen a cal non terian sentido. Revela-se-nos, asi, unha obra profundamente unitária, atravesada de múltiplas isotopias, que cobran o seu sentido mercé a idéntico impulso e que cumprirá analisar non como pezas isoladas senón como partes dun cosmos ordenado e correlacionado no seu interior.
     Ora, debemos engadir axiña que non estamos a retratar un intelectual, un artista, tout court, senón unha personalidade pública na cal dous domínios superestruturais se unen estreitamente, movidos pola mesma alavanca: o domínio da arte —plástica e literária— e o domínio da actividade política, como representante maior do nacionalismo da primeira metade deste século. Biograficamente, Castelao responde a un padrón que —xa na década dos setenta— don Ramón Otero Pedraio aplicaba aos protagonistas da sua xeración: "... naquel intre, cando tan poucas cousas tiñamos, había que facelo todo: viaxar, botar discursos, escribir nos xornais, estudar xeografía, etnoloxía, historia da nosa terra, que estaba sin escribir. O que non se podía era estar calados e quedos porque o tempo, xa daquela, loitaba contra de nós"(1). O noso autor fai ben certa, con efeito, a parábola evanxélica que pondera o traballo e o afán dos sirventes que empregaron e fixeron medrar os talentos entregados polo amo. Representa a antítese do retrato do ocioso, do intelectual especulativo, do dilettante..., a que Castelao se refere no "Adro" de Sempre en Galiza, composto durante o seu desterro en Badajoz, en 1935:

     O mesmo que recolle, en síntese artística, a estampa de Cousas da vida que amosa o diálogo entre o mozo estudante e o vello sagaz: "Eu estudio pra vos redimir", di o primeiro, petulante e superior —"¿E o que escribéu os libros tamén estudiou nos libros?", retruca o segundo, paradoxal, sabedor de que a exceléncia está na conxunción de coñecimento empírico e filosofia respeitosa deste coñecimento.
     É, pois, a própria explicitación de Castelao ("hai que loitar e crear", como acabamos de ver na citación anterior) a que nos autoriza a desestimar certas versións da sua personalidade que no-lo oferecen como un idealista, un soñador, un utópico ou, ainda, como unha sorte de membro dunha ONG (se o anacronismo valese) voluntariosamente empeñado en moralizar o país, homilias mediante... Nada máis lonxe, na sua traxectória, da tipoloxia do soñador pondaliano (se este estereotipo o quixermos referir a un ilustre antecesor); nada máis distante da utopia, entendida etimoloxicamente (o que non ten lugar): "Era un ilusionado, pro estaba moi lonxe de sere un iluso", afirma quen ben o coñeceu, Eduardo Blanco Amor (3). Toda a sua vida é explicábel mesmamente pola ánsia e a tensión de converter en realidade certa o desexo de dotar á Galiza da representación adecuada á sua humanidade, á sua produción, por lle facer ocupar o lugar merecido no mundo, por dignificá-la cara adentro e cara afora.
     Esta marca profunda da sua personalidade e da sua proxección está intimamente ligada á escolla do suxeito épico, que non é outro que o próprio povo galego, através de metonímias significativas: as mulleres populares; os labregos; os mariñeiros; os emigrantes; os cegos; os nenos; os desposuídos... Naturalmente, este "anverso" da moeda vai ter o seu reverso nos caciques; nos funcionários-capataces da alienación e da explotación; nos asimilados; nos parasitos; nos políticos corruptos: tese e antítese dun país, amostradas sen idealización nen idilización, sempre baixo capa dun humanismo comprensivo, lubricado de lirismo, de ironia ou de humorismo intelixente e despertador. Será ben, por isto, sintetizar con estas palabras de Carvalho Calero a raiz da sua personalidade literária:

     Coa sua proverbial clarividéncia e cautela axiolóxica, o recordado profesor atina a definir a cifra compositiva de Castelao: a epopeia dun povo necesitado antes de máis nada, de anagnórise; de signos públicos de representación, de espellos fieis, non cóncavos nen convexos. Xulgamos que só por aqui se pode entender o populismo de Castelao, non como concesión paternalista ou demagóxica, senón como consecuéncia dunha necesidade, que nace da própria base material e social e se eleva a virtude artística e cívica. Máis unha vez, é o próprio autor o que confirma, explicitamente, tal dependéncia: "Eu non cultivei xamais a arte pola arte. A arte para min non foi máis que un medio de expresión. Con el, a lápiz ou a pluma, só quixen ser un intérprete fiel do meu povo. Debuxei sempre en galego, escrebin sempre en galego, e se tirades o que hai de galego e de humano na miña obra, non ficaria nada dela."

     A contundéncia das frases lapidárias —que todos utilizamos como síntese expresiva dunha definición complexa— encerra o perigo de as descontextualizar do momento e do meio en que foron proferidas ou escritas. A que acabamos de citar cobra o seu sentido pleno no contexto do discurso que Castelao pronunciou na multitudinária homenaxe que se lle ofereceu, en Buenos Aires, após a publicación, en 1944, do seu Sempre en Galiza. É un discurso para os de dentro (a colectividade galega emigrada ou exiliada) e para os de fóra (representacións políticas da República española, bascos, cataláns, arxentinos...), e, talvez, a mellor condensación autobiográfica e sociopolítica que temos do autor (vid. reprodución íntegra do mesmo en Apéndice). Atendéndomos a esa contextualización necesária, non asoma, na idea de Castelao, rebaixa nen minusvaloración da arte plástica ou literária: si aclaración, no seu caso, da etioloxia e da teleoloxia que as provoca e as dirixe. É, portanto, o próprio autor o que estabelece unha relación dialéctica entre arte e política, entre sentimentos, moral e ideoloxia, e, enfin, o que se autodefine rectilineamente ao servizo do obxectivo de soerguer o país e conquistar os seus direitos colectivos e políticos. Neste continuum vital e laboral, nesta trama, cabe a obra literária de Castelao.
     Se o reputamos escritor profisional non é porque pudese ou quixese viver das suas publicacións, senón porque foi escritor vocacional, perseverante e experto. Expliquemos os adxectivos. Castelao, con efeito, foi escritor temperán, case ao mesmo tempo que artista gráfico ou pintor (de 1909 data o seu primeiro relato, "O segredo", publicado dentro de Retrincos, en 1934) e seguiu-no sendo durante toda a sua vida, até en momentos ben dramáticos da sua existéncia, tanto persoais, pola ameaza permanente de cegueira, canto políticos, por mor das traxédias bélicas, da descomposición das institucións republicanas, do comportamento cínico das democrácias occidentais ou do desafecto dos galeguistas do interior. Da sua continuidade dá idea non só o catálogo da obra de criación literária, que a seguir enunciaremos, senón a sua preocupación por dar cabo ao traballo emprendido, como explica no prólogo, titulado "Ao marxe da farsa", que encabeza Os vellos non deben de namorarse, onde informa do remate desexado a unha obra que se comezara a xestar en Pontevedra no ano 1931: "Os trafegos que me impuxo a causa política non me deron lecer para outras angueiras, e as conseguintes loitas que axiña sobreviñeron nin tansiquera me permitian tecer ilusións. De por parte xurdeu a guerra civil, cuios dramas e traxedias auténticas non consentían asistir a dramas e traxedias imaxinadas, e menos a pasatempos que sóio se conciben en épocas de paz. Tivo que ser agora —na triste folganza que me impón o desterro— cando dispuxen de tempo para comprir o meu vello e íntimo compromiso". Tal prólogo (que hoxe coñecemos polo achado do manuscrito definitivo a que accedeu, en Chile, Carlos Valle, Director do Museu de Pontevedra) datado en Nova Iorque, en 1939, dá fe desta persisténcia ou perseveranza de Castelao como escritor, neste caso na factura dunha obra inteiramente orixinal, cal é o teatro, da que, á altura, desconecia inteiramente as posibilidades de representación (e, mesmo, de publicación impresa, que non se materializa até o ano 1953).
     En terceiro lugar, ao igual que a língua é "traballo experto", tamén a literatura, no nível superestrutural e con características autónomas. Castelao, por aqui, é escritor experto, quer dicer, escritor criador (e non simplesmente utilitário), con todos os atributos (selección significativa; vontade de estilo; composición; uso de recursos retóricos...) que se utilizan para a definición dun tal ofício e que, no seu caso, revelan un moi paciente labor de ourive no labrado da prosa. Escritor de ofício, pois, non "espontáneo" nen ocasional.

Literatura simbiótica. As orixes

     Todo aponta a que o baptismo de Castelao na literatura convencionalmente chamada de criación é froito dun proceso ben madurecido e meditado, un baptismo de adulto moi traballado en formas artísticas prévias. Ainda que catro dos cinco relatos que integran Retrincos (1934) están datados moito antes da publicación deste volume, coidamos que é no "laboratório" da estampa onde se prepara a "fórmula maxistral" da futura narrativa. Castelao inicia-se no traballo artístico como debuxante: é autor de estampas xa polos primeiros anos do século, sendo estudante en Santiago de Compostela; após as colaboracións en El Barbero Municipal, de Rianxo, e noutras publicacións do país e de fóra do país, o que denominaríamos Castelao histórico comezará a publicar nos órgaos mediáticos do nacionalismo nacente, A Nosa Terra e Nós. O labor de decantación e aperfeizoamento da sua técnica vai cadrar xustamente coa sua implicación e vinculación crecente a aquel movimento. E, decerto, non resultará casual que as suas primeiras colaboracións n'A Nosa Terra coincidan cos dous cámbios semántico-léxicos da maior importáncia: a entrada en escena do termo "nacionalismo", por "rexionalismo", e a substitución do adxectivo "gallego" por "galego" (en concreto, o subtítulo da publicación pasará a ser, a partir do número 21, de 10 de Xuño de 1917, "Idearium da Irmandade da Fala en Galicia e nas colonias galegas [non "gallegas"] d' América e Portugal"). No número 25, do 20 de Xullo de 1917, publica Castelao a sua primeira colaboración. Vai ser, significativamente, a estampa titulada "Filosofía labrega", na que un paisano meditativo exclama, ante o anúncio dunha corrida de touros, en Santiago: "—¡Lástema de bois!", verdadeira e inequívoca tomada de posición do autor, espécie de apresentación en sociedade cun documento de identidade elocuente, por: a) a data de publicación; b) o suxeito elevado a protagonista con voz; c) a denúncia dun dos emblemas máis claros da españolia; d) a asociación, no título, de substantivo e adxectivo, reforzados mutuamente; e) o uso compacto do idioma, que abre e cerra a percepción do universo galego elevado a categoria pública. A segunda colaboración do noso autor, publicada no número 27, de 10 de Agosto de 1917, vai-se titular "Rexionalismo infantil" e contén aquel delicioso diálogo ente nenos, rillote e pobre un, desclasado o outro: "—E ti, por qué non falas en gallego, ho? —Non me lo premite mi papá. —E, logo, ¿que é o teu pai, larchán? —Te es juardia de consumos", auténtica mostra "notarial" dos efeitos do conflito lingüístico e da asimilación, con efeitos letais para a sociedade galega, o seu idioma e o futuro das xeracións novas.
     Pensamos que é nestes pés de estampa, como nos seus títulos —sínteses forzosas—, onde cómpre situar a orixe, o comezo da diacronia narrativa de Castelao. Cos seguintes pasos: de primeiras, o texto non ultrapasa os limites da frase verosimilmente dita ou pensada pola(s) personaxe(s) do deseño (como nas célebres "Cousas da vida"); despois, o debuxo rompe a falar, "rebentando" o seu formato inicial: é o caso, por exemplo, de "A tola do monte", publicada no n° 2 de Nós (30/11/1920) e máis tarde reelaborada, como relato, para a primeira edición de Cousas (1926). O mesmo acontece con outras explicacións de debuxos aparecidos nesta mesma revista, ou noutras publicacións, e posteriormente incluídas no citado libro como relatos: son, os casos de, por exemplo, entre outros moitos, "Foi que unha noite moura...", que se corresponde co relato de Cousas que comeza "Camiño esquecido que xa non vai a ningures"; "Na mesa de pedra...", co terceiro párrafo do prólogo e "Novela", coa história de Ramón Carballo, aparecidos respectivamente nos números 3 (30/12/1920), 6 (20/8/1921) e 9 (31/1/1922) (5).
     Mesmo esta simbiose debuxo-texto é sentida polo própio Castelao no título que acuña para tais composicións. Sabido é que, baixo o rubro de "Cousas da vida", o artista galego publicaba caricaturas cun pé alusivo en vários xornais do país desde os primeiros anos da década dos vinte; pois ben, baixo o mesmo rótulo vai aparecer n' A Nosa Terra, xa en 1919 (n° 99, 5/9/1919) un conto que despois Castelao recollerá, reelaborado significativamente en Cousas. No primeiro caso, trata-se dunha transcrición "magnetofónica" —se valer o anacronismo—, cos xiros, ínterrupcións, picardias e modismos característicos do vello do cal di recoller a narración o noso autor, que mesmo encarece: "Tal como cho conto, leutor amigo, así mo contou a min un mariñeiro de oitenta anos, todo enrugado", isto é, cunha fidelidade propositada á oralidade e, sobre todo, á autenticidade do relato. Pois ben, este mesmo conto vai aparecer en Cousas, transformado e mellorado literariamente: neste caso o autor toma a "batuta" da narración e o mesmo sucedo (o pánico que causa nunha pequena vila mariñeira a aparición da "luz eléutrica" que as xentes, a carpir e tremer, identifican co fin do mundo), é agora contado como unha peza da memória colectiva da vila. Na primeira versión é un viúvo —o vello que Ilo conta a Castelao— o que lembra, rindo ben, cal fora orixe da voda coa muller coa que vivia, ante o temor "morrer en pecado"; no relato de Cousas (que comeza: "Aínda eu non nascera..."), é Ramón, "o mozo máis forte da vila" o que se achega ao cura, "traendo da man á moza dos seus amores" para casaren... (vid. a acuarela que coa admonición "¡Hai que casarse! deseña Castelao, en 1912: moza grávida que limpa as bágoas coa ponta do mantelo; mozo apouvigado; crego bradante...; reproducida, por exemplo, no catálogo da Exposición "50 Aniversario Castelao" (Fundación Caixagalicia / Fundación Castelao / Museo de Pontevedra, 2000, p. 168).



O percurso narrativo. Recorréncias e leit-motiv

     Imos dar conta, nesta listaxe cronolóxica, non de toda a narrativa de Castelao senón daquela aparecida orixinariamente en libro ou ben pasada a este formato após a sua publicación en revistas, e en vida do autor. Teña-se en conta, pois, que para un catálogo exaustivo, cumprirá incluir, por exemplo, aqueles relatos, publicados en Nós e non trasladados con posterioridade a libros, como os titulados "Dúas lendas" (Nós, n° 73, 15/1/1930), a primeira "recollida da boca d'unha vella na feligresía de Asados (Rianxo)", a segunda, "recollida da boca d'un vello na feligresía de Castrelos (Vigo)", que informan do afán de Castelao por utilizar, e literaturizar, o alimentador da narrativa oral da cultura popular. Conforme ao critério apontado, o corpus narrativo de Castelao é este:

     Cada un destes volumes admite, naturalmente, análise autónoma, focando-os como debedores da particular concepción da arte de Castelao, da sua radical democrácia, do seu humanismo, do seu compromiso patriótico. Son analisábeis tamén como pezas dunha evolución estética nos procedimentos empregados, nos recursos compositivos, no imaxinário utilizado. Ambas as duas análises combina-as, á perfeición, o estudo do profesor Manuel Rei Romeu (6), coido que a mellor monografia moderna sobre o conxunto da obra literária de Castelao, con inclusión, por suposto, da sua ensaística. Este magnífico estudo (con continuacións temáticas que chegan aos nosos dias) parte do mesmo princípio epistemolóxico que nós aqui manexamos: a concepción da obra de Castelao como un totum de pezas dialecticamente interrelacionadas, que se explican e se reforzan mutuamente. É mesmamente esta abordaxe a que aqui imos praticar, facéndomos a aproximación á narrativa desde unha escolma —ben que moi limitada— de princípios caracterizadores:

     A identificación cordial co país. O que resulta consabido e incuestionábel, como ponto de partida, para todas as literaturas e artes centrais, normalizadas, resulta unha "conquista" prévia no caso da literatura galega: os seus artífices teñen que romper a naturalidade subordinada con que se contempla o universo galego, elevá-lo a tal desde a sua inferioridade pensada e sentida como fatal, converter todo o coñecimento empírico sobre o país en obxecto de cultura, publicamente recoñecíbel. Para este mester, cómpre, de entrada, "vencer" (resolver) os sentimentos de anulación, minusvaloración e distáncia acerca do próprio, do galego (quer dicer, do popular, en ecuación nada forzada...). Latexa, ao longo de toda a obra plástica e literária de Castelao (definicións que se funden e asócian en moitos dos seus produtos; nova novidade...!) un profundo coñecimento da humanidade galega; dos problemas, aspiracións e necesidades do povo traballador; do porqué da sua actitude asombrada, crítica ou irónica; das suas alienacións; das relacións tan conflitivas coas institucións públicas; da particular relixiosidade popular; das razóns dun mundo derrotado, mais non vencido... Castelao, mestre singular da caricatura, rompe unha e outra vez esa caricatura prévia (a que nos impuxeran colectivamente aos galegos e a que nos auto-impuxéramos), continuando unha liña de exibición digna e de vindicación que inaugurara, con Rosalia de Castro á cabeza, a xeración dos Restauradores do século XIX.
     Rebeldia e revelación: Castelao rebela-se contra o estereotipo degradante ("—iUsted es un gallego!", brama o racista; "—Y usted es un estúpido", responde-lle, de igual a igual o nativo...), e revela o ser galego en toda a extensión e profundidade da sua especificidade psicolóxica, social e moral, esforzo comprensivo que nunca o levará á idilización ou á idealización, equidistante do sentimentalismo e do esperpento, allea a calquer esteticismo formalista.
     Un factor actitudinal cobra toda a sua importáncia no autor que nos ocupa: Castelao é, antes de máis nada, un galego desacomplexado, que olla desprexuizadamente (e, portanto, criticamente, o país) e que se dota das tres virtudes teologais para envolver a sua percepción, nesta orde: amor á Galiza e aos seus connacionais; fe na sua existéncia histórica diferente; esperanza na rectificación do seu devir histórico e das suas condicións de vida. Non doutra fonte vai nacer esa xoia cultural, cívica e política que será, por xunto, o labor da Xeración Nós, en domínios, ámbitos e formatos que farán, da galega, por primeira vez na história, unha cultura adulta e diversificada.
     A vontade de anagnórise. No seu volume de relatos titulado Cousas (1926-1929), sobre as que Risco opinaba cousas como as que seguen: "cada unha é unha novela nunha páxina"; "Ten que facer co-elas o poema inteiro da Galiza de hoxe"; "De cada unha poderíase sacar unha novela, un poema, un drama, unha comedia"; "As Cousas de Castelao enseñan mais da psicoloxía dos galegos, e da psicoloxía de todol-os homes, que todolos outros inquéritos que se poidan facer" (7), neste volume, que inaugura xénero na literatura galega, o autor inclui un conto titulado "Unha rua nun porto lonxano", cargado de simbolismo: nun porto lonxano do Norte, coas tabernas acuguladas de bebedores, coinciden mariñeiros de todas as partes do mundo: un que fala francés bate con outro que fala inglés e, cada un na sua fala, se dan recíproco apoio. Para selaren a recente amizade, deciden beber e embebedar-se xuntos na taberna dun home groso como un flamengo de pintura de xénero. Cando o mariñeiro que falaba inglés xa non rexe coas pernas, comeza a cantar... en galego; o seu compañeiro "francés" abraza-o e tamén el canta idéntica canción; o taberneiro, que os ve sair, deixa escorregar as bágoas pola sua face rúbia e entoa saudosamente o mesmo cantar: "Tamén o taberneiro era galego", conclui o relato.
     A estrutura superficial do relato dá fe, obviamente, da emigración laboral galega por lugares tan distantes do planeta: galegos por todo o mundo que se reencontran ignorando a sua igual nacionalidade (recoñecimento que chega, mesmo en lugares ben exóticos, aos nosos dias; acta notarial dunha das maiores diásporas que país do tamaño da Galiza sofreu). A estrutura profunda fala dun recoñecimento intra-grupo que, se a distáncia ás veces permite e facilita, non é doado tantas outras veces no interior do país, na terra comun. Unha vez retiradas as "caretas" da sua personalidade ocasional, os mariñeiros, ben axudados polos efeitos liberadores da bebida, soltan amarras e revelan, através da canle sentimental (a canción), a sua personalidade auténtica. Coidamos que a leitura parabólica é posíbel: ¿cantos galegos non van "disfarzados" na sua própria terra do que non son?; ¿cantos non fan o posíbel e o imposíbel para se homologaren como españois?; ¿cantos pensan xa o son porque "vesten" o idioma español?
     Aplicándomos a parábola ao resto da produción de Castelao, con el aprendemos cantas outras cousas son tamén galegas. Con efeito, a obra do noso autor é un permanente convite a descobrir, con ollada nova, o que temos arredor de nós, tal e como el nos pede no prólogo "A carón da natureza" con que abre Cousas (sempre "hai máis cousas que fitar" no coñecido). É a sua unha proposta de leitura que convida sempre a ultrapasarmos o fenomenolóxico, o superficial, o "típico", o aparencial, para adentrarmo-nos no paradoxal, no humano profundo, na intelixéncia de que a intelección e a valoración só poden nacer da comprensión, non do preconceito da penalización prévia.
     O idioma. A sua exibición, a sua apoloxia, serán princípio organizador de múltiplas pezas de Castelao. Desde aquela estampa citada, publicada en 1917 n' A Nosa Terra, até as suas derradeiras manifestacións públicas, pasando pola narrativa, que abranxe vintecinco anos da sua vida (de 1909 a 1934). Dan-se a mao moitas estampas ad hoc de "Cousas da vida", a proclama apoloxética que insere en Un ollo de vidro (1922) e páxinas inteiras de Sempre en Galiza, onde se fai a história do idioma, a crónica dos seus agrávios e a alternativa de futuro. Enfia-se nun discurso monolíngüe e no desmentido á validade do suposto idioma universal no que "xa" están os animais, refacendo, como signo de progreso, o mito de Babel (vid. capítulo II).
     A especificidade da problemática das mulleres. Obxecto preferente da ollada de Castelao, a sua sensibilidade, ou o seu humanismo, priviléxian a consideración das ataduras máis escravas das mulleres populares, das mulleres traballadoras (doloroso pleonasmo!) do campo e do mar, mais tamén das cargas especificamente adscritas á sua condición subordinada nun mundo de, para e ao servizo dos homes.
     É a criada de servir de Un ollo de vidro (1922), convertida en esquelete "tan desventurado no outro mundo como felís niste", no mundo dos mortos, onde, por fin, descansa, despois de viver "mallada e batida". É o recordo, neste mesmo libro, das mulleres mortas en Nebra, Oseira e Sofán nos tráxicos sucesos da represión popular de 1909. É a presenza, con voz en directo, da muller que exclama en estampa de "Cousas da vida": "—Anque o meu home vai fora non terei voto, pero seguirei pagando todol-os trabucos" (vid. ilustración vintesete). É o diálogo entre duas mulleres, con acumulación de saber empírico: "Os homes son que fan as cousas e as mulleres pagámolas" (vid. ilustración vintecatro). É a sentenza implacabelmente exacta de Cincoenta homes por dez reás (1925): "O home que se casou con Ramona para aforrar unha criada" (vid. ilustración dezaseis). É o relato sobre a Marquesiña, que abre Cousas (1926), auténtico poema en prosa, como ten demostrado Carvalho Calero, detector da explotación simbiótica, laboral-sexual, no corpo da nai e no corpo da filla. É a exibición dignísima da moral da vella tan agradecida por ter unha filla valedora e que non dá lembrado o nome de quen lla fixo (¡¿u-lo "moralismo" tradicional, conservador e católico ortodoxo, que condenaria, sen máis, unha nai solteira e, por riba, satisfeita de se-lo?!). É o caso da vella asombrada, coa vida fanada por unha maternidade imposíbel (unha nena e unha vella abren e cerran, respectivamente, o painel dos cuarenta e catro relatos de Cousas). É a comprobación visual de dureza da vida de traballadoras como Sabela, do conto-homenaxe do mesmo nome, de Retrincos (1934), outrora beleza e louzania principal da vila, a raíña do baile, a mentora na danza do próprio Castelao mozo; á altura do relato, envellecida prematuramente, estragada e deformada por exceso de traballos e por falta de diñeiro. Ou é, enfin, o abano de dependéncias femininas que debuxan as protagonistas de Os vellos..., subordinadas ao matrimónio como única saída permitida e asumida, praticantes da moral imposta por regras de xogo que elas non deciden, vendedoras do seu corpo como única mercadoria "competitiva" no mercado... (vid. capítulo III).
     As lacras da emigración. A anagnórise fillo-pai, emigrante fracasado, de Un ollo de vidro, posíbel na sesión de psicoterápia dos esqueletes reunidos en rueiro para se contaren as vidas. O remate macabro do Ramón Carballo, de Cousas, convertida a sua pel tatuada en coiro de uso comercial, na tenda do usureiro parisino, símbolo arrepiante da dinamita letal que para toda a sociedade galega representou a saída do país. As consecuéncias destrutoras que vemos no relato "O pai de Migueliño", trasunto de tantas estampas estarrecentes do álbum Nós e de Cousas da vida. O reencontro de mariñeiros galegos que se ignoran, crendo-se estranxeiros, no conto que comeza "Unha rúa nun porto lonxano do norte", que xa glosámos, só recoñecidos no cantar que facilita o viño. A fractura total dos afectos que vive a señora vella, do relato "Foi por seguir os mandados dun amor verdadeiro", de Cousas, como os anteriores, a quen seu home oculta a morte da nai. Ou o caso paradigmático de Rañolas e de Pedro, de Os dous de sempre, cara e cruz caracterolóxica, ambos símbolo da inadaptación e da falsa solución da emigración. Ao pousafoles de Pedro o cámbio de escenário non lle vale para a rexeneración que non emprende na terra; do triunfo de Rañolas, como self made man, fóra do país, no centro da Europa capitalista e burguesa, non se seguirá a sua realización persoal, porque o determinismo social e ambiental o impede. Novela precursora, nesta leitura, de A esmorga de Blanco Amor, ou do existencialismo, en clave galega, con asento pioneiro na nosa literatura, moitos dos seus episódios e, en concreto, todo o retrato da emigración van ter o seu correlato artístico en múltiplas estampas, como xa se dixo, e mais a sua correspondéncia analítica en Sempre en Galiza. A este centro de interese temático, que percorre toda a obra do autor, cómpre engadir a sua própria vivéncia, fonte de coñecimento directo: emigrante de neno, como fillo de emigrados, e exiliado forzoso nos derradeiros catorce anos da sua existéncia, con frecuentación de miles de compatriotas transterrados, en Cuba, en México, nos EEUU, na Arxentina, no Uruguai...
     A consagración do anti-racismo. Para máis dun politólogo ou opinion maker actual, adicto á moda da demonización do nacionalismo, seria altamente hixiénica a leitura do relato de Cousas que ten por protagonista a Panchito, entrañábel heroi dunha vida que, por socialización e cultura, se fai galega, a despeito da cor da pel e da orixe da sua chegada ao país. É, explicitamente, o exemplo que reproduce Castelao, no Sempre en Galiza, cando se ocupa de aclarar credenciais básicas do pensamento e da praxe nacionalista galega:

     Palabras que van ter corroboración artística pouco tempo despois, na viñeta publicada no periódico Hoy, de La Habana, que recolle a escena de irmandade, de maos dadas, do negro cubano e do galego: "—El negrito: —¿Hermanos? —El gallego: —Los trabajadores siempre somos hermanos", sintomaticamente titulada "Nuevo diálogo", por non recordarmos a épica artística que, monograficamente, como tributo de homenaxe solidária á povoación negra de Cuba e mais dos USA, deseñará en 1939, na série publicada após a sua morte, na Galiza, sob o título Debuxos de negros. Mostra impecábel de democrácia entendida como direito para toda a humanidade, de pacifismo, de internacionalismo verdadeiro; comprobación fáctica da unión íntima de patriotismo e anti-imperialismo; ou de que, segundo as suas próprias palabras, en habendo liberdade para o patriotismo hai-na para os patriotismos todos.

     Fican fóra do noso itinerário moitos aspectos centrais da arte literária de Castelao. A escolla a que o tempo e o espazo obrigan veu determinada polo interese en aclararmos aspectos epistemolóxicos na análise de obra tan rica e suxerente como a do noso autor. Se os baremos de avaliación omiten o ponto de partida (isto é, o estado da sociedade galega no seu conxunto, o estado particular da arte e da literatura contemporáneas de Castelao); se óbvian a participación do político-artista nun proxecto de significación, institucionalización e auto-organización da nación; se se despreza analiticamente a consideración da apoloxia, como resposta á ocultación e á ignoráncia interesada sobre a Galiza..., se esta operación a-histórica se pratica, o mal-entendimento está asegurado. Se o xuízo comparativo se estabelecer extraterritorialmente, non poderemos por menos que concluir que a estatura do noso ilustre compatriota se acrecenta na comparanza con membros significados da intelligentsia espanola (Unamuno, Sánchez Albornoz, Marañón, Pérez de Ayala, Ortega y Gasset...), que resultarian "ilexíbeis" hoxe se lles aplicarmos os mesmos parámetros de inovación, progresismo, modernidade e avanguarda con que examinamos o noso autor.
     Se quixermos obxectivar Castelao aplicando taxonomias aprendidas doutras culturas, doutras formacións sociais, contraviremos a recomendación metodolóxica básica, que aconsella acomodar o método ao obxecto, e non ao revés. Cairíamos no que denunciaba D. Ramón Otero Pedraio cando afirmaba que "o home culto é sempre un home cheo de prexuicios que lle custa arrincar e dos que ás veces nin se decata" (9). Coido por isto que é verdade elementar que, para todos nós (ainda), Castelao e a história da Galiza son unha descoberta que esixe instalación nas claves sentimentais, éticas, políticas e ideolóxicas que o fixeron despertar a el próprio. "As ferramentas do mestre endexamais desmantelarán a casa do mestre", reza un provérbio chinés: mal poderemos entender Castelao se seguirmos apegados á "ciéncia" que nos silenciou, nos ignorou ou nos asegundou. Dela derivarian só os valores que marcan os limites do doméstico, do "politicamente correcto" para alguns, quer dicer, en linguaxe non eufemística, do subordinado a esquemas hierárquicos, onde o galego nunca ocupa a cabeza (non sendo compensatoriamente).
     Castelao, enfin, facendo da necesidade virtude, compuxo o mellor painel de coñecimento histórico, social, antropolóxico, legado pola contemporaneidade. Sen a sua aportación, a representación deste país estaria moito máis fragmentada ainda. Ben podemos dicer, por iso, que representa, a sua obra e a sua actividade, un auténtico antídoto contra o minifundismo, porque nos significou e nos universalizou através de espellos non falsificados. É proba do que dá de si o povo galego, cando a vontade de existir autonomamente se traduce en prática social, e el próprio contribuíu a exibi-lo, a facé-lo certo.

     "Mis primeras palabras han de ser para agradeceros esta demostración de afecto, que la colectividad gallega, aquí perfectamente representada, tiene la bondad de ofrecerme con motivo de Ia publicación de un libro mío, que no es ciertamente de vaga y amena literatura. Esta conjunción espiritual de los emigrados gallegos del Plata y de sus entidades más vivas, esta manifestación inequívoca de galleguidad, esta armonía de tan varias voluntades, no se ha producido para satisfacer la pueril vanidad de un literato, y no puede tomarse como adhesión a una persona sino a lo que esta persona representa temporalmente en Ias ansias renacidas de un pueblo (Aplausos). Las palabras de mi entrañable amigo don Manuel Puente, me ban emocionado, porque no sólo han sido dichas en nombre de la comisión organizadora de este acto sino en nombre de Ia colectividad gallega. Y ¡qué decir del discurso elocuentísimo del Dr. Sánchez Guisande, este amigo tan querido, este hombre que con su categoría científica da brillo y prestigio a todos los gallegos! (Aplausos). Todo lo que aquí se ha dicho bastaría para inflarme de orgullo y satisfacción si no supiese que hay orgullos y satisfacciones muy peligrosos y muy difíciles de sostener, y títulos que pesan con exceso en Ia conciencia responsable de un hombre honesto (Aplausos). Yo no sé si merezco el honor que me dispensáis, (¡Sí!), pero sé que no lo he usurpado a nadie (Muchos Aplausos) y sé que jamás habré de utilizarlo en la satisfacción de torpes egoísmos. Permitidme ahora que delante de todos vosotros, reitere mi profundo agradecimiento al Centro Orensano de Buenos Aires, porque a su generosidad y patriotismo se debe Ia publicación de mi libro (Aplausos).
     Y con esta parquedad de expresiones pongo punto al preámbulo de mi discurso, que no ha de ser largo. Muchas gracias a todos. Muchas gracias. (Aplausos).
     Mis segundas palabras han de ser para deciros que jamás rozaré con mis acciones las normas gubernativas de este país, al que quiero entrañablemente, porque aquí discurrieron muchos días felices de mi niñez, aqui nacieron todos mis hermanos y aquí echó raíces una gran parte de mi família; pero aunque en mi fuero interno me siento un poco argentino no hay duda de que soy extranjero por imperativo de la ley. Y digo que soy un poco argentino porque no en vano ha dejado mi padre Ias huellas de su trabajo y de sus iniciativas en una extensa zona de la Pampa Central, antes desierta, y no en vano allí me crié, sano y alegre, entre gauchos auténticos —no de teatro— en la primera vivienda humana que se alzó en Ia Colorada Grande (Aplausos). Y si ahora, por achaques del destino, mis hermanas argentinas, que conservan orgullosamente Ia nacionalidad de su origen, residen en mi tierra y guardan y representan allí mi patriotismo, yo aquí, extranjero, guardo y represento el patriotismo argentino de mis hermanas ausentes (Aplausos). Como patriota gallego puedo deciros que si no me sientiese amorosamente solidarizado con este país no me hallaría entre vosotros, porque si las puertas de entrada no se abren fácilmente, las puertas de salida están siempre abiertas y francas para los extranjeros que no se adaptan a la vida argentina y no se sienten capaces de acatar sus leyes, sus usos y sus costumbres (Aplausos). Y yo no pienso salir de aquí como no sea para regresar a Galicia, mi patria (Aplausos). Sé que aquí hay libertad para el patriotismo y por consiguiente para los patriotismos y por eso voy a hablaros con el corazón en los labios, francamente, sin reservas mentales, porque ideológicamente yo no soy más que un patriota.
     Llevo cuatro anos convíviendo con vosotros y sabéis que no gusto de hipocresías ni de vanidades, y que, por lo tanto, puedo permitirme el lujo de formular ante vosotros un juicio sobre mi propia obra y sobre mí mismo. Allá por el ano 18 dí a conocer mi álbum "Nos", en el que plasmaba los dolores del pueblo gallego y sus ansias de justicia y de libertad, y al ver que mis dibujos conmovían el corazón de Ias gentes, más y mejor que los versos y Ia prosa, entonces los caciques y sus servidores me acusaron de literato —como quien dice, de intruso— para desvalorizar mi arte y por ende mis sentimientos. Y después de treinta años, treinta años de meditación y de experiencia, me atreví a publicar un libro en el que trato de elevar a Ia categoría de idea lo que en el álbum "Nós" era puro sentimiento, y al ver que mis razones conmueven la conciencia gallega, entonces se exalta mi personalidad artística, exagerándola, con el piadoso fin de desvalorizar mi ideología política. Claro está que no he sido nunca un político profesional. La política no ha sido nunca mi profesión: pero sí mi vocación, la vocación de toda mi vida. Comparad el sentimiento gallego de mis primeros dibujos con la idea galleguista de mi reciente libro y veréis que son una misma cosa, y veréis que yo he sabido conservarme idéntico a mí mismo y que mi vida moral y política es una línea recta como la franja azul de vuestra bandera (Aplausos). Yo no he cultivado jamás el arte por el arte. El arte para mí no ha sido más que un elemento, un recurso, un medio de expresión, y con el lápiz o Ia pluma sólo he querido ser un intérprete fiel de mi pueblo, de sus dolores y de sus esperanzas. Dibujé siempre en gallego; escribí siempre en gallego; y si sacáis lo que hay de gallego y de humano en mi obra no quedaría nada de ella (Aplausos). Es verdad que yo he ganado un cierto renombre como artista, sin procurarlo; pero eso no quiere decir que yo sea un gran técnico del arte o que yo hubiera producido alguna obra magistral, extraordinaria, de ésas que van a parar a los panteones del arte. No. De mis manos han salido muchas obras, muchísimas; pero todas ellas son de papel, pequeñas, perecederas, insignificantes, de una pobreza franciscana, si queréis, pero tienen algo, tienen calor de vida y están cargadas de humanidad (Aplausos) y ése es su único mérito, un mérito impalpable, que no es mío. El lápiz y la pluma fueron mis únicas herramientas, un pedazo de papel me basta como material, y con tan pobres elementos no he podido expresar la grandeza de mis ideas y sentimientos. Y digo grandeza porque no son ideas y sentimientos míos, egoístas, sino ideas y sentimientos de un pueblo cansado de sufrir (Muchos Aplausos). Trabajé toda mi vida para convertir el sentimiento gallego en idea y ahora en hecho histórico, y todo podrá ocurrir, todo menos una cosa; que yo traicione Ia razón de mi vida y la confianza que mis hermanos depositan en mí. (Aplausos).
     Y bien: ¿Qué digo yo en mi libro?. Vamos a verlo. Digo y demuestro que Galicia tiene una lengua propia, reflejo de otra anterior, desaparecida, probablemente celta, que hablaban Ias huestes gallegas que siguieron a Aníbal, como nos ha dicho el Dr. Sánchez Guisande, y que la lengua gallega actual es hija del latín, hermana mayor del castellano y madre del portugués, en la que ha creado uno de los monumentos líricos más antiguos y admirables de Europa. Digo y demuestro que Galicia tiene un territorio propio, delimitado por fronteras naturales, territorio de formas suaves y entrañas duras, que fue isla de piedra cuando el resto de la península yacía en el fondo de los mares formativos, y que hoy semeja como una inmensa esmeralda engarzada en el extremo de las sierras cantábricas. Finisterre para el mundo antiguo y muelle de Europa para el mundo nuevo. Digo y demuestro que Galicia tiene una morfología social y económica de tan rara originalidad que no hay ecuación posible entre sus preocupaciones y las del mundo capitalista, y que su antiguo derecho consuetudinario sigue practicándose y respetándose como bueno, pero a hurtadillas de la justicia oficial, de modo que Galicia vive al margen de la vida jurídica de España (Aplausos). Digo y demuestro que Galicia tiene una cultura propia, tan insular como fue su tierra en los tiempos geológicos, que se revela en todas las manifestaciones de su arte y de su sabiduría, en su música, sus instrumentos, sus danzas y sus canciones, en los estilos de su arquitectura civil y religiosa, en el lirismo de su literatura oral y escrita, en el ritmo de sus expresiones, en Ia filosofía de sus refranes, etc. Digo y demuestro que Galicia obedece a fondos primitivos insobornables e intransferibles, como Bretaña con Francia y Escocia en Inglaterra, y cuyo carácter peculiar y ancestral se advierte y trasluce en Ia tolerencia, Ia crítica, el humor, el trasacuerdo y Ia saudade —palabra que no tiene equivalente en los demás idiomas (Aplausos). Digo y demuestro que Galicia es un país predominantemente celta y que todos los que allí llegaron después procedían de un mismo tronco y repiten Ia misma sangre, de modo que nosotros podíamos invocar nuestra insularidad racial si no creyésemos que en estos momentos eso pudiera constituir un pecado y un delito (Aplausos). Digo y demuestro, en fin, que Galicia conserva íntegramente todos los atributos de una verdadera y auténtica nacionalidad, iniciada en los albores de la historia y mantenida a través de muchos siglos adversos. Eso digo y eso demuestro.
     Y ahora me pregunto a mí mismo: ¿Es acaso delito proclamar una verdad tan clara? No, por cierto. Porque una nacionalidad no es un ente problemático como puede serlo el Estado y no debe de ser objeto de controversias, porque una nacionalidad es un ser vivo, real, obra de la fatalidad biológica, con características fácilmente reconocibles por los sentidos y el entendimiento común, y si Galicia es una nacionalidad, como lo es Castilla, como lo es Euzkadi, como lo es Cataluña, justo será que hablemos de naciones y no de regiones, como hablaban inclusive los escritores clásicos castellanos, como se habló siempre en España hasta mediados del siglo pasado (Aplausos). Pero ya lo estoy oyendo: "Región o nación, ¿qué más da?; por palabras no vamos a discutir", como antes se decía "dialecto o idioma, ¿qué más da?; por palabras no vamos a discutir". Y quien lo dice quiere reservarse el derecho a seguir hablando de regiones y dialectos, y nosotros entendemos que hay que llamar a Ias cosas por su verdadero nombre. No, no vamos a reñir por palabras, pero podemos reñir por Ia intención que se oculta detrás de cada palabra, y en las nuestras no hay intención oculta, no hay malicias ni reticencias. Hablamos claro y proponemos que sólo se usen vocablos inequívocos porque si no los ignorantes de las cosas de España pueden creer que Galicia es una región de Castilla y que el idioma gallego es un dialecto del castellano, una corrupción de la lengua oficial de España (Aplausos). Y eso no es verdad y todos los españoles saben que eso no es verdad. Por cuestión de palabras alguien me considera separatista por decir que los gallegos no somos castellanos ni queremos serlo. ¿Es que hay en ello algo ofensivo para la dignidad de Castilla, con Ia que deseamos convivir?. De ninguna manera. Nosotros ni somos castellanos ni somos separatistas. Nosotros somos Io que somos: gallegos. Porque si no fuéramos gallegos no seríamos nada, y no siendo nada mal podíamos ser españoles, que es lo que queremos ser por propia voluntad, no a la fuerza (Aplausos). Para los gallegos el separatismo no constituye un ideal humano, no puede ser un ideal, y sólo Io concebimos como una actitud de dignidad ante un motivo de ofensa irreparable, que supone un estado de desesperación que no ansiamos para nosotros ni deseamos para nadie. ¡Mucho cuidado, pues, con las ofensas! (Muchos Aplausos). Nosotros, como todos los miembros de Galeuzca, deseamos una España constituida por el libre consentimiento de sus diversos pueblos: fuerte, eficaz, seria, equilibrada, que pueda defendernos; y frente a la concepción centralista del Estado, a todas luces fracasada, que sólo ha servido para mantener el desbarajuste o la dictadura, nosotros proponemos una concepción realista, capaz de restaurar la España de los grandes hechos (Aplausos). Rechazamos los delirios imposibles y apelamos a la cordura.
     Y a propósito de la cordura. Con todo el respeto y la veneración que me infunde el príncipe de las letras castellanas, Cervantes Saavedra, cuyos dos apellidos son gallegos, yo digo que su don Quijote no puede seguir siendo el símbolo de lo hispano, el norte de los ideales hispánicos, so pena de que busquemos en Ia muerte el único medio de recobrar Ia razón, porque estamos fatigados de tanta locura y hasta de tanta razón como acude a nosotros acompañada por los dolores de la agonía. Para mí el testamento de España no está en la obra inmortal del príncipe manco; está en Ia obra, también inmortal, del otro genio hispano, el príncipe tuerto de las letras portuguesas, Luis de Camoens, que por casualidad también era hijo de gallegos, (Aplausos) porque nadie como él ha sabido exaltar los valores múltiples de la hispanidad. Para Camoens España es cabeza de Europa "que con naciones diferentes se engrandece cercadas por las ondas del Océano —todas de tal nobleza y tal valor— que cualquiera de ellas se tiene por mejor". Esto decía Camoens, y el hispanismo camoneano es nuestro hispanismo. Porque sería excesiva locura seguir buscando la salvación en la lucha sangrienta, despiadada, cruel y casi siempre estéril de los hombres cuando podemos encontrarla en la superación constante de todos los valores nacionales, unidos, que integran el acervo peninsular, si es que queremos recobrar la razón y con ella la grandeza perdida, si es que queremos añadir a Ia vieja y noble tradición, interrumpida por cuatro siglos de historia desventurada, una nueva y gloriosa tradición (Aplausos). Esto, o seguir volando por el cielo de las abstracciones, sin tocar pueblo ni tierra, fiando más en la demostración aristotélica que en la experiencia y el experimento, hasta que nos sorprenda la lucidez y la muerte, a un mismo tiempo, como en la agonía de Don Quijote, el caballero de la triste figura (Aplausos).
     Y ahora vendría bien un canto de amor a nuestra tierra y a nuestro pueblo, un canto a Ia libertad. Dejémoslo para otra ocasión. Hoy he dicho todo lo que quería y tenía que deciros. Y voy a terminar recordando aquellos versos de Cabanillas:

     Y Ia respuesta la hallaréis en vuestra conciencia de gallegos. Sí; os tempos son chegados. (Una clamorosa ovación cerró el magnífico discurso del señor Castelao).