Na neboenta conciencia de Antón hai un punto negro, un momento borrado, unha circunstancia escura que aínda agora, no transo do pasamento, as mentes se negan a revelar. Foi algo que el fixo, tal vez unha delación, para poder salva-la súa propia vida.
     Algunha acción ruín que...
     Foi unha cousa dalgún xeito...
     Nada; non hai maneira de poder lembrar que foi o que fixo. Mais, fose o que fose, aquelo é algo que amargou intimamente a cotío, e amarga aínda agora, a súa existencia.
     O que el ten moi presente é que Sánchez Ferragut, o Comandante, foi o primeiro que pasaron polas armas. E despois del fusilaron ós outros mandos.
     Do fondo do dique foron chamando primeiro ós paisanos, os obreiros da Constructora, e leváronos para algures ben escoltados. Non se sabe a onde os levaron. Hai quen di que á prisión militar de Caranza, e outros que ó tercio norte da infantería de mariña, ó cuartel de Dolores. Pero do que non hai dúbida é do tráxico final que tiveron, que debeu ser semellante para eles todos.
     No Arsenal, porén, non todos foron executados por fusilamento, pois que a algúns déronlles unha morte máis ruín, por esganamento. Foron guindados do pescozo no mesmo barco que tanto defenderan. A escolla dos que habían de aforcar fíxose con moito tino, botando man primeiro dos que se tiñan destacado pola súa carraxe combativa, e logo dos cabos de mar e de canón, e dos auxiliares, condestables, e suboficiais artilleiros. Tamén foron escolleitos os coñecidos como militantes socialistas, e incluso aqueles dos que só se sabía que tiñan ideas republicanas ou liberais.
     Para discernir con acerto os que tiñan merecementos para seren aforcados, encargáronse da escolla os oficiais ex-arrestados, pois ben debían saber de qué pé coxeaba cada quen. Axudaron na selección, asemade, outros dous oficiais dos que non foran pechados, sendo a opinión destes a máis determinante, suponse por teren convivido máis tempo cos resistentes. Foron chamando ós homes por listas de brigadas, un por un, e ós que ían sendo escollidos conducíanos ó patio da Escola de Mecánicos, onde os tiñan moi vixiados.
     Antón non estaba mal visto, ninguén lle tiña xenreira, e púidose salvar.
     Salvouse e non sabe como, nin antes o soubo nunca. Nunca o quixo saber, nunca. Tan só debido á sorte non puido ser, pero aínda nunha hora coma esta, na que a conciencia manda sobre o entendemento, non pode saber que é o que el fixo daquela para salva-lo seu coiro. Cousa boa non debeu ser, pero desa acción nada lle queda nas mentes, de onde semella ter sido arrincada xa de primeiras naquel mesmo intre, á maneira dunha automutilación defensiva.
     Conducidos e coutados á maneira dos peores bandidos presos, leváronos todos xuntos, coma unha grea de cabalos mansos, ó cuartel de brigadas. Era imposible que fose tan longo o camiño dende a porta do dique ata a porta do parque, pero si que o era.
     Foi aquel un camiño longo, tan longo e sen fin, que Antón o seguiu a andar toda a súa longa vida.
     A distancia entre ámbalas dúas portas do Arsenal tíñaa el cuberto milleiros de veces, sempre en poucos minutos, pero naquela ocasión o recorrido durou unha eternidade. Por estraño que pareza e sen que se saiba o porqué, leváronos por fóra. Os infantes de mariña que os gardaban ó mando dun capitán, eran case tantos coma os homes que conducían, e ían por diante deles, por detrás e á dereita, xa que á esquerda tiñan parede contínua, muralla segura dunha porta á outra.
     Os infantes, co mosquetón terciado, vixiábanos con nerviosa seriedade, máis que serios foscos pero sen hostilidade, confundidos por se ver nunha tal situación e temerosos tamén eles polo que estaba a acontecer. Soamente os suboficiais, como executores desaforados do rigor do capitán, ollaban con manifesta xenreira ós conducidos e extremaban o seu celo vixiante coma adoecidos cans ovelleiros, esixindo outro tanto dos infantes. O paso era despacioso, moito máis do que nunha procesión, desesperadamente vagariñento. Pero aínda así, o capitán a cada pouco mandaba parar, talmente coma se fosen adiantados sobre un horario previsto.
     As paradas eran insufribles, torturantes, e non o era menos aquel andar pousón sen case moverse do sitio. Pero aínda era peor oí-los berros, as burlas e mailos aldraxes, dunha patulea de xente que non deixara de bourar neles ó longo de tan demorado camiño. Polas inxurias cortantes, por causa daqueles berros que esmagaban a súa xa esnaquizada moral, a non poucos caíanlle-las bágoas sen querer, abafados, chorando aflixidos de rabia e de vergoña, de verdadeira desesperación.
     Xa denantes da saída pola porta do dique tiveran que aturar unha mostra do que os agardaba fóra: dende o alto, das fiestras e galerías, chovéronlles aldraxes e cuspiñazos, algúns croios e refugallos, así como rechiantes berros de "traidores, traidores". Bandidos e asasinos chamábanllelo tamén, pero máis ca nada traidores, traidores, e sempre traidores. Sentíase berrar tamén pedindo para eles o que disque merecían, pero en todo o tempo da espera, antes de botar a andar cara ó exterior, o que batía nos oídos e na cabeza do aflixido Antón, petándolle nos miolos cada vez máis forte, era aquelo de traidores, traidores e traidores. Se cadra onde máis lle batía era na conciencia, pois parecíalle aló adentro que o aldraxe de traidor chamábanllo a el só, e que tiñan motivo. Porque xa daquela a traición, se tal houbo, tíñaa el fóra das mentes, endemal ou endebén.
     Cando por fin botaron cara á saída, unha muller púxose a berrar con afiada e ferinte voz, repetindo "fusilarlos, fusilarlos", e o berro foi ó punto secundado por tódala demais. Tratábase de mulleres con algún neno entre elas, señoras de distinción, damas da mellor sociedade, pero que naquel estado eran verdadeiras harpías, furias implacables clamando por unha vinga de non se sabía o que. Antón coñecía de vista a algunhas, señoritas distinguidas de veo e libro de misa, de tribuna no desfile, de teso acompañante uniformado nos paseos do Cantón, e vistosa vestimenta deportiva nos balandros do Club de Regatas. Unhas eran funcionarias e outras parentes ou amigas dos xefes, pois que as fiestras correspondían ás oficinas do Arsenal, e as galerías ás residencias dos directores.
     Fóra, na outra banda da rúa que cingue o Arsenal, agardábaos unha cativa multitude para ilos mortificando no camiño ata entrar de novo no recinto pola porta do parque. Repartidos en fatos, fatiños, e individuos illados, cada quen agardaba no lugar que lle correspondía. Diante do Teatro Jofre atopábanse as persoas máis sobranceiras e ilustradas, e ó pé da igrexa de San Xulián, a chamada Concatedral, así como ó longo da praza e baixo algún estaribel dos do mercado, a pobre xente. Estes infelices eran os máis barafusteiros; os que máis aldraxaban ós mariñeiros presos aguilloándoos sen pausa nin compaixón; os que máis se facían notar polo seu asaño agresivo contra os traidores e asasinos, a quen polo visto estaban dispostos a lles come-los fígados.
     Esta xentalla alporizada foi bourando nos homes do "Cervera", sen desánimos nin desercións, acompañando á comitiva deica a mesma Praza do Parque. Por contra as outras persoas, xente respectable, señores de club e de casino coas súas dignas donas, berraban tamén enchoídos de carraxe levados polo seu ardente patriotismo, pero en xeral sen perderen moito a compostura, xa que acudiran máis por ve-lo espectáculo que por participar nel. Acompañaron á procesión soamente un pouquecho, pois non estaban obrigados a máis.
     Antón, tan aflixido coma os seus compañeiros pero máis ferrolán ca eles, non deixaba de ir botando olladas de observación ós que tanta hostilidade lles manifestaban. Había xente do Esteiro, homes e mulleres afeitos a ser perseguidos pola miseria ou pola policía. A rúa de San Pedro estaba alí ben representada, e non tanto polas prostitutas como polos negociantes aproveitados que delas viven, e os larcháns e zumezugas propios dese ambiente. Dos empregados municipais, había dous barrendeiros e un xardineiro. Recoñeceu tamén con non pouca sorpresa a varias persoas do seu barrio natal, de Canido. Eran veciños de toda a vida, case todas mulleres e algún vello...
     Había fatos ben definidos que talmente semellaban andar á competencia nos aldraxes ós conducidos. Bulían entre eles dando exemplo certos elementos coñecidos de abondo como patriotas profesionais, deses que actúan a prol ou na contra dos gobernos segundo acaian cos intereses de quen os mantén e ampara...
     Coa alma agoniada, co ánimo murcho e o corpo esmorecido, Antón aínda tivo folgos para asombrarse cando albiscou por entre a xentiña alporizada algunhas persoas de esquerda, roxas e ben roxas, moito máis do que nunca había ser el na súa vida. Propiamente aquelas mulleres que el coñecía do barrio tíñanse por socialistas, e mais érano, ou polo menos casadas con militantes socialistas. Porén, ós maridos non os vía por alí, e de súpeto acordóuselle que habían estar aferrollados na cadea. Claro que estaban presos, seguro que si, e as súas mulleres alí facían méritos para lles alivia-la situación. Antón convenceuse de que tal era a causa pois que esas mulleres, mesmamente esas, eran as que máis lles berraban, amosando cara a eles unha témera xenreira, un odio tan extremado que non podía ser verdadeiro.
     Ou tal vez fose verdadeiro, si. Se cadra o medo que estaban pasando polo terror desatado neses días, producíralles por puro instinto de conservación un sentido aborrecemento, un odio verdadeiro a canta cousa as poida vencellar cos perseguidos. Empézase negando os vencellos e despois bótase contra os compañeiros, e aínda por riba facendo méritos para que non se desconfíe da nova fidelidade.
     O medo é o peor que hai.
     O medo é algo tan destructivo...
     Verdadeiramente, o medo fai de calquera un bandallo.
     Dende a súa moura desesperación, Antón sentía máis mágoa que noxo por esa pobre xentiña que toleara co medo. Ninguén sabe a que extremos de baixeza se pode chegar para salva-la propia vida. Antón sentía unha piedade case solidaria con aqueles desgraciados apreixados polo espanto, que usaban a hostilidade coma un certificado de boa conducta. Persoas normais que, cando lles dea pasado o medo, agardarán en baluto verse libres da vergoña e mailos remorsos.
     Por iso que, nun momento crítico, ninguén sabe o que pode facer un home para non morrer..., e de remate igual morre. Coma se valese a pena delongar unha vida desa maneira.
     ¿De que maneira? Porque nin sequera agora chega el a saber o que fixera aquel día. Pero sabe moi de certo que, a partir de entón, a súa vida perdeu dignidade. Ben que o comprende agora, finalmente, cando a noite xa lle cae enriba.
     Anoitecendo estaba xa cando chegaron ó cuartel de brigadas. Pouco menos que enlouquecidos de sede, permitíronlles por fin beber no patio aberto. E alí teimaban todos, animalizados, primeiro por se achegar ó chafarís e despois por beber, por poñe-la cabeza coa ávida boca aberta sobre aquel chorriño de auga, disposto alí dende sempre para beberen os reclutas durante as pausas da instrucción. Foi entón cando sentiron os canonazos, que ó punto recoñeceron como do seu propio barco: a artillería do "Cervera" estaba esmagando a resistencia que viña opoñendo aínda a dotación do desmantelado "España".
     Sentiu na fronte un fresquío confortante, e dende aló adentro comprendeu que era a man de Laura, a súa filla máis nova, o seu olliño dereito. Así lle anunciaba ela a súa presencia cando o visitaba a cotío durante a delongada hospitalización.
     Moito lle agradaba Laura, e moito o acougaban as súas visitas. Hai visitas pracenteiras, e hai outras por contra que...
     Aquelas visitas dos oficiais resolvíanse en entrevistas tan embarazosas como desacougantes, polas preguntas tan rebuscadas que sospresivamente lles facían. Aqueles oficiais de rostro de pao, fitaban para eles moi de preto, esculcando con rigor calquera alteración nos seus rasgos faciais. Así facían arreo para tirarlles da lingua, tomando nota das súas reaccións e sonsacándolles todo o posible, e ata o imposible. E todas esas manobras eran tan só para comprobar se estaban xa abondo arrepentidos.
     De resultas das tales visitas, varios fatos de homes foran destinados temporalmente ó servicio en unidades, sen perderen por iso o seu carácter de represaliados, degradados, e arrestados coa peor nota. Os destinados fórono os máis deles a servicios de terra, na base da Graña ou no tren naval do Arsenal. Mais velaí que a el, con outros poucos especialistas, destinárono de novo ó "Almirante Cervera", con gran sorpresa pola súa parte.
     O barco aínda estaba no dique, pero xa a flote. Cando ían chegando en formación tiveron que disimular todo o horror que lles causaban os aforcados, pendurados alí de mastros e vergas. Antón, que a pouco cae ó ver aquelo, comprendeu con arrepiante claridade que el puido ter sido un deses corpos inertes, un deses cadáveres alongados que pendían agora como chumbadas ó vento.
     Aínda que se sabía deses aforcamentos ninguén puidera acreditar neles, pois que de rumores rebordaba a toda hora o cuartel-prisión, onde se falaba e non paraba de feitos inauditos. Este era tal vez o máis incrible e nembargantes resultaba certo, así que poida que os outros tamén o fosen.
     Formaron na cuberta, e a primeira orde que recibiron foi a de arriar tódolos corpos e cargalos nun camión. Eran máis os aforcados que os paos, e incluso das cofas pendían dous ou tres cadáveres. Anque estaban ó ventimperio o fedor era moi forte, pois que levaban expostos varios días e era verán. Aquel labor éralles penosísimo, pero estaba visto que formaba parte do ritual de escarmento. Un ritual que obrigaba ós mesmos tripulantes ó desguinde dos compañeiros máis represaliados.
     Ata no tangón de botes tiñan guindado un home. Tratábase dun fogoneiro moi afouto a quen todos chamaban "Coruña", que lle arreara unha labazada ó seu oficial o día que os desarmaron e encerraron. Antón lembrou o incidente ó ver agora o cadáver, pois que lle faltaba a man dereita, rabenada polo pulso.
     Sentiu que a man lle penduraba do pulso. Sentiu que o seu pulso llo tiñan collido uns dedos cunha amable presión. Estábanlle tomando as pulsacións, ben que o notaba. Moito alivio vén ser iso agora, un grandísimo alivio, no medio deste labor infernal. Un descanso para coller alento no arriar deses corpos. Corpos mortos que teñen eles que desprender a mans limpas, sen nada, sen axuda de cousa ningunha que lles facilite o traballo.
     Desexaba con toda a alma que non lle ceibasen a man, xa que canto máis lla retivesen máis tempo estaría arredado daqueles corpos estarrecentes, daqueles cadáveres que tiña el que manexar da carón. E aínda por riba disimulando, para os demais e para si, o espanto que lle causaban.
     Toda a vida agardando, e aínda agora non hai maneira de acougar de vez. Aínda agora non é quen de acada-la tranquilidade definitiva, tan necesaria para a derradeira hora, para disporse ó pasamento, para pasar á outra banda. Aínda no transo da morte e por moito que lle doia, ten que seguir baixando aqueles aforcados. A todos, ata o último deles.
     O derradeiro...
     Aquel fora o peor, o que tivo que trincar coas dúas mans e traelo a carón de si nunha aperta horrorosa, cara con cara.
     Cara con cara...
     Tívoo cara con cara un longo instante, coa súa faciana ante si, coñecida pero descoñecida, tan mirrada que estaba polos derrames da morte...
     Daquela non o recoñeceu, amparado eficazmente polo mecanismo de autodefensa recén estreado, pero agora, repetindo aquel traballo coas defensas caídas, tiña diante dos seus ollos unha faciana descarnada pero fresca; severa pero amigable; triste pero sorrinte; acusadora pero compasiva...
     Tiña ante si a cara sen vida do seu camarada de máis achego, do seu mellor amigo.
     Excitadísimo por semellante visión, dorido pola verdade finalmente descuberta, e querendo rete-lo fuxidío semblante do seu grande amigo, berrou repetidamente con tódalas súas forzas: "¡ADRIÁN!... ¡ADRIÁN!... ¡ADRIÁN!... ¡ADRIÁN!..."
     Pero non tiña voz nin folgos. Non tiña alento. Non tiña nin aire con que berrar. Nin luz.
     Fixo por se erguer das tebras nas que estaba mergullado, e dun forte pulo, o derradeiro do seu espírito esgotado, xurdiu de novo á vida, anque non á luz, pois por máis que abriu os ollos a habitación seguía estando a escuras.
     Chegou a albiscar, porén, a cabeza de Laura, que o miraba con tristeira seriedade, e de contado caeu para sempre no espacio infindo, esvaíndose nel a imprecisa imaxe da súa filla máis nova.
     E naquel mesmo intre a calor comezou a deixa-lo seu corpo, invadido cada vez máis por unha rixidez galopante.