(A xeito de xustificación)
     

Todo o que segue é prescindible, non na mesma medida en que o eran –xa non o son e posiblemente non o foron nunca- os capítulos de Rayuela comprendidos entre o 57 e o 155 e derradeiro. Quere isto dicir que a obra de Julio Cortázar, coma a de calquera outro escritor, está aí, agardando polo lector, sen que todo o que circula arredor dela ou sen que todo o que dela se alimenta deba interferir nesa relación íntima entre o autor e o destinatario último e único da mesma. Pero, se cadra, é posible que do mesmo xeito que houbo lectores para os capítulos prescindibles da novela, agrupados baixo o título “De otros lados”, haberá tamén lectores para esta aproximación a el dende este lado, para esta visión periférica dun escritor que sempre quixo permanecer excéntrico e que porén, quizais por iso, rematou por ser centro, punto vélico das tensións do buque,  aquel no que converxen forzas e olladas.
O que pretenden estas páxinas, se é que teñen máis pretensión que a de xogar ás agachadas ou á mariola con Julio e desvelar unha relación que existiu, non é limitar horizontes nin interpretar en clave local algún momento da súa vida, sobre o que non hai moito escrito; tampouco explicar sen máis e de maneira superficial a relación que Julio Cortázar mantivo cos galegos e con Galicia, senón que aspira a ofrecer e a reafirmar a imaxe dun home atento ás cousas e ás xentes que o rodeaban, ós outros lados que expanden as paisaxes da vida, ás outras ribeiras e a eses que andan por aí, por empregar títulos dos seus libros, sensible en particular ás cousas máis cotiás, ás máis sinxelas, ás máis afastadas dos núcleos do poder: os territorios ou labirintos onde xermola o máis vital de nós e da sociedade.
De maneira complementaria, este traballo quixera amosar tamén un escritor sempre en relación cos colectivos máis dinámicos e creativos e, sobre todo, quixera render homenaxe a aqueles que se mantiveron fieis nos afectos, maneira honrada e consecuente de ser home.

Iso de darlle as costas ó poder desconfiando del, ter como preocupación central a xente común e a súa cotidianeidade é un dos camiños de aproximación á obra de Julio Cortázar, de reflexión sobre a súa literatura, e tamén aí estarían os galegos, colectividade emigrante sempre presente nas paisaxes da súa nenez e mocidade, galegos que desempeñan oficios secundarios, pero fundamentais nunha sociedade dinámica, que medra, que se sente orgullosa do seu propio desenvolvemento e da capacidade que ten de acoller xente procedente doutras xeografías, xente portadora doutras maneiras de ser e doutras linguas.
Nun período esencial na vida do escritor Cortázar, chegan a Bos Aires os galegos do desterro, escritores e artistas que forman parte dun colectivo maior, o exilio republicano, mulleres e homes que se integran na vida da máis importante das cidades galegas da época, aportando a modernidade, a creatividade, a vangarda, o espírito innovador que agromara na España e tamén na Galicia da Segunda República.
 Sucede ás veces que ollos externos, non pertencentes á colectividade que se analiza ou describe, ofrecen unha fondura na percepción da realidade e dos seus matices que resulta imposible para aquel que observa condicionado pola emoción. Así acontece que un poeta da veiga de Granada, posuidor doutra sensibilidade especial, como Federico García Lorca, consegue apreixar e comunicar nun poema o drama da saudade e do desarraigo da emigración, cunha intensidade e unha fondura se cadra superior á de calquera dos escritores galegos que tamén o intentaron, tal e como acontece no terceiro dos poemas galegos “Cantiga do neno da tenda”:

   Ao longo das rúas infindas
   os galegos camiñaban
   soñando un val imposibel
   na verde riba da pampa..

Rúas infindas, sen final, sen máis destino que o de camiñar por elas sen rumbo, soños imposibles, emigrantes extraviados, desposuídos da afectividade da terra. A interpretación esencial destes versos é de Eduardo Blanco Amor.
 Nalgún lugar Cortázar soñaba cunha grande patria latinoamericana, unha casa enorme con moitos cuartos, nos que habitarían os pobos, tal e como os habita a familia que comparte a casa: coñecéndose, falando, queréndose. Seguro que estaría de acordo en estender ese soño non só ós pobos de latinoamérica, senón a todos os do mundo, cada un co seu cuarto no que poder falar a súa lingua con dignidade e exercer a vocación de seres humanos libres. El decatouse da fala dos galegos, da súa condición de cultura diferenciada e seguro que estaría disposto a contribuír co seu esforzo a que esta perviva e a que poida atopar o seu lugar no mundo.

É meritorio que nesta primavera do ano 2003, a biblioteca pública de Neda, decida organizar estas xornadas literarias sobre Julio Cortázar, co gallo do corenta aniversario da publicación de Rayuela. Hai anos, Rocío Santa Cruz publicara na súa editorial Raíña Lupa de París, unha moi especial edición do relato “Bruja”, aquel que en 1944 aparecera na revista Correo Literario, dirixida por galegos do exilio. Pouco máis tarde, Rocío publicou un artigo no xornal da Coruña La Opinión, sobre as viaxes, dúas, de Julio Cortázar e Aurora Bernárdez a Galicia e das que hai referencias na súa correspondencia. Cando Manuel Pérez Gruerio, responsable da biblioteca de Neda e un dos organizadores das xornadas, me convidou a participar nelas cunha comunicación sobre os relatos de Cortázar, gañoume a idea de ofrecer unha aproximación á relación de Julio Cortázar con Galicia. Sabía daquela da orixe galega de Aurora Bernárdez, sabía tamén da relación de amizade con Luís Seoane, pero era preciso pescudar, preguntar, descubrir máis. Enfrontar de novo a lectura da obra completa de Cortázar foi un pracer que me amosou a vitalidade e vixencia da súa literatura e que me permitiu ir descubrindo os galegos que habitan as rúas, prazas e bares das novelas e relatos, cousa na que non reparara cando, nos últimos anos da década dos setenta do século pasado, descubrín o escritor.
 Galegos, si: chóferes, porteiros, enfermeiras, comerciantes, propietarios ou mozos de cafés, boxeadores, mariñeiros, camareiros e camareiras. ¿Pero todos galegos? Interiormente non tiña dúbidas: si, todos galegos; porén, precisaba confirmar que cando Cortázar dicía gallego, non estaba empregando o xentilicio xenérico que identifica como tal a calquera emigrante peninsular ou español. Só había unha persoa que podía verificar a hipótese ou desbotala para sempre: Aurora Bernárdez.
Media irmá por parte de pai do escritor galego-arxentino Francisco Luis Bernárdez –Paco, como lle dicían na familia-, Aurora nace en Bos Aires en 1918, nun fogar de emigrantes galegos. É pois catro anos máis nova que Julio. Con seis meses os pais deciden regresar a Galicia, concretamente á aldea de Lago, no concello de Maside, provincia de Ourense, de onde procedían. A familia tiña casa en Lago e en Dacón, onde vivía, nunha fermosa casa de galerías brancas e xardín, a madriña de Aurora, irmá preferida de Paco, muller intelixente e decidida, que dirixía a economía familiar e xogaba ó tresillo cos homes. A avoa materna chamábase Teresa.
Catro anos máis tarde, por mor das dificultades e limitacións da aldea, os pais emigran de novo, reafirmando Bos Aires como destino. Con eles vai unha nena que só coñece un idioma, o galego. O galego é a lingua familiar e ela medra relacionándose cos nomes de Rosalía de Castro, Curros Enríquez, Afonso Daniel Rodríguez Castelao ou Eduardo Blanco Amor. Aurora lembra que na casa se falaba de Castelao con moita frecuencia e con moito respecto, recoñecéndolles un grande valor ó seu traballo de artista e ó seu labor político. Tradutora de enorme prestixio, pola que moitos decubrimos A náusea de Jean Paul Sartre na edición da editorial Losada, boa parte da obra de Italo Calvino ou Justine de Lawrence Durrell, decide esta profesión como un acto de liberdade e rebeldía. Aurora e Julio coñécense en 1948 e vivirán xuntos ata o mes de setembro de 1968, hoxe, por decisión do propio escritor, é a herdeira de todos os seus bens e administra o seu legado literario, tarefa á que dedica as horas completas dos seus días.
 
Escribinlle solicitando unha entrevista. Contestou telefonicamente. Quedamos en vérmonos na súa casa de París.
- ¿Sabe vostede onde vivo? –preguntou cando, xa en París, a chamei por teléfono. E eu si sabía, que xa mirara no mapa e precisara tamén as combinacións de metro necesarias para ir ata alí.
Tomei nota do número que me deu, código de catro cifras que abriría as dúas portas de acceso ó edificio. Informoume de que a través delas chegaría a un patio interior con árbores e nos muros máis portas, todas semellantes.
- Eu deixarei prendida a luz da miña, para que saiba como chegar ata min –e ó escoitala tiven a impresión de estar vivindo nun relato de Cortázar.
Aínda non eran as seis cando entrei no patio. Era outono e as árbores perderan xa as follas. Sobre unha das portas brillaba acesa unha luz. Chamei, agardei un intre e abriu, saudámonos e eu deille un bico. Non era a das fotografías que eu estudara tantas veces nos meses anteriores, pero no seu rostro alentaba a enorme e clara expresión do seu aberto sorriso. Subimos á sala por unha escaleira interior que eu crin aquela do poema “Nocturno”, incluído no libro Circunstancias, no que hai un verso que di: “Mi mujer sube y baja una pequeña escalera”. Comenteillo.
- Esa son eu –interrompeu. Explicoume como era a escaleira do poema que xa non existía e comentoume que esta pola que viñamos de acceder ó salón era consecuencia dunha reforma realizada na vivenda, logo da adquisición do almacén veciño, antes propiedade dunha farmacia, que permitiu a ampliación.
- Xa supoñía que era vostede, pero gustaríame saber se ese verso ten algo que ver con esa sona que temos os galegos de que ninguén sabe nunca de nós se realmente subimos ou baixamos a escaleira.
- Non, iso non o sabiamos –respondeu divertida-; eu entereime hai pouco, díxomo o meu irmán e fíxome moita graza. É unha boa definición de como somos, pero Julio non a coñecía, nese verso el falaba de min subindo e baixando a escaleira que estaba aquí–dixo, sinalando o lugar no que antes se abría o oco que comunicaba a planta baixa e o andar- ; pero non ten nada que ver con iso.

Tengo esta noche las manos negras, el corazón su-
dado
como después de luchar hasta el olvido con los
ciempiés del humo.
Todo ha quedado allá, las botellas, el barco,
no sé si me querían y si esperaban verme.
En el diario tirado sobre la cama dice encuentros
diplomáticos,
una sangría exploratoria, lo batió alegremente en
cuatro sets.
Un bosque altísimo rodea esta casa en el centro
de la ciudad,
yo sé, siento que un ciego está muriéndose en
las cercanías.
Mi mujer sube y baja una pequeña escalera
como un capitán de navío que desconfía de las
estrellas.
Hay una taza de leche, papeles, las once de la
noche.
Afuera parece como si multitudes de caballos se
acercaran
a la ventana que tengo a mi espalda.
Ese final de multitude de cabalos aproxima o poema ó relato “Verán”, incluido no libro Octaedro, no que un cabalo branco representa, segundo a propia explicación do autor, a encarnación do complexo de culpa de dous personaxes, unha muller e un home, que están vivindo o final dunha relación afectiva. Cortázar admitía explicacións diversas para comprender as forzas inconscientes que se manifestaban nas súas historias. No relato, a parella recolle, por unhas horas, a filla dun veciño que debe ausentarse. Eles non teñen fillos. Chega a noite, deitan a nena e é nese instante cando xorde o cabalo, como un poder irracional que loita por entrar na casa e destruílo todo. Eles temen pola nena, pero ela dorme tranquila. O cabalo golpea nas portas, pasea polo tellado, ameaza, pero só eles o senten. A nena dorme inocente. Pensan que o cabalo está aí por ela. Porén, cabe a interpretación de que o cabalo sexa en realidade o inconsciente complexo de culpa deles, non por unha relación que se desfai, como di Cortázar, senón pola ausencia de fillos. É posible que a imposibilidade de ter descendencia sexa unha circunstancia biográfica do autor que se manifesta no relato e no poema.

Non comentei con Aurora esta interpretación. Ela, entrañable e cordial, contestou as preguntas con naturalidade, coma se levase tempo agardando por alguén que llas fixera, non sen antes expresar que a idea de analizar a relación de Julio con Galicia e cos galegos, lle parecía moi interesante.
- Julio sabía quen eran os galegos, non os confundía e caíanlle ben. Nunca se referiu a eles con agresividade nin con desprezo. Tiña a idea de que os galegos eran astutos, astucia, si, intelixencia do pobre. Os chistes de galegos tan frecuentes na Arxentina parecíanlle inxustos, en calquera caso el sabía que por supervivencia os galegos eran seres necesitados de lles buscar as voltas ás cousas. Cando Julio escribe gallego, é preciso. Non teña dúbidas de que cando escribía galleguita estaba seguro do que quería dicir. A min, entre outras cousas, chamábame gallega e galleguita –tamén lle chamaba Glop, alcume, que non diminutivo, cheo de tenrura e de cariño, como tantos outros que inventou para se referir ós seres que quería-. Julio sentíase cómodo en compañía de galegos. Tiña a impresión de que eran menos rotundos, menos perentorios cós casteláns ou que cós restantes pobos de España, máis moderados, si, menos ásperos.
Coincidimos, porén, en que a excepción son os galegos do relato “Torito”: En ese entonces no era macana, pibe. Te venía cada tano de Italia, cada gallego que te daba miedo, y no digo nada de los rubios, lembra o boxeador sonado protagonista da historia. Esta identificación semella próxima a aquela que clasificaba os emigrantes en: rusos ou xudeus, “tanos” para os chegados de Italia e “gallegos” para os que procedían de España. A excepción afectaría tamén a Perico, o galego de Rayuela, definido como tal nos borradores previos e que logo, no texto definitivo, será identificado como español, circunstancia que nos permite afirmar que hai intención cando Cortázar escribe gallego.
Hai quen asegura que foi Arturo Cuadrado o que primeiro se decatou da valía literaria dun escritor novo que se iniciaba, que dubidaba sobre o propio nome, asinando  os seus traballos como Julio Denis ou como Julio F. Cortázar. Por suposto que foi antes que Borges e, quizais, é certo tamén que será Cuadrado quen primeiro lle edite un libro, aínda que non será un libro de creación, senón a tradución do inglés de Memoria de una enana, de Walter de la Mare. Cuadrado, Luís Seoane e Lorenzo Varela, serán relacións estratéxicas na construción da carreira do escritor. No Correo Literario, revista que dirixen os tres, publicará o relato Bruja, en Cabalgata, revista que codirixen Lorenzo e Luís, publicará Lejana e varias docenas de críticas de libros e outras colaboracións non asinadas, tal e como se deduce da carta que anos máis tarde Julio escribe a Graciela de Sola. Na editorial Nova, amáis da tradución xa citada, publica tamén El hombre que sabía demasiado de G.K. Chesterton, obra que xa fora levada ó cine por Alfred Hitchcok en 1934.
Personaxes galegos atopamos nos relatos: “Los amigos”, “El móvil”, “De la seriedad de los velorios”, “Diario para un cuento”, “La escuela de noche”, “La señorita Cora”, “Los Testigos” e  nas novelas Los premios (aí está Galo Porriño, representación da peor caste do país) e 62 modelo para armar (o entrañable Curro, propietario do Cluny, o café onde se xunta o grupo de amigos). Referencias á lingua galega hai en El examen, no Libro de Manuel e tamén no Cuaderno de bitácora de Rayuela.
- ¿Te parece? Mirá esa barra cómo lastra.
- Bueno, es inevitable. Yo tengo probado que los gallegos respiran por el idioma y que si no hablan se mueren de asfixia por silencio.
comentan o Cronista e Juan, dous dos protagonistas de El examen.
Julio Cortázar mantivo unha intensa relación cos galegos, en particular cos galegos exiliados que escolleran Bos Aires como lugar no que vivir. Esta escolla non era gratuíta, debíase, entre outras razóns, a ser Bos Aires a cidade do mundo onde máis galegos había, pero tamén a que daquela, a capital Arxentina era unha das referencias culturais do mundo; de feito, na década dos corenta do pasado século, Bos Aires era a capital editorial da literatura en lingua castelá. Sabemos que coñeceu a Eduardo Blanco Amor, a Mariquiña Valle-Inclán, a Seoane, Cuadrado e Lorenzo Varela, a Rafael Dieste e, por suposto, ó seu cuñado Paco Luís Bernárdez, Pero xa en París, non dubidou á hora de se relacionar con galegos residentes na capital francesa, como Leopoldo Novoa, Ramón Chao, María Casares ou José Ángel Valente.
Ana Seoane, sobriña de Luís, afirma que Cortázar e o seu tío eran moi amigos (uníaos, entre outras cousas, o soño de liberdade e de xustiza). Consérvanse os orixinais, escritos a máquina -suponse que na mítica Remington- de varios libros corrixidos á man polo propio Cortázar, orixinais que circulaban entre un reducido círculo de amigos entre os que estaba Luís: “Razones de la cólera” (Bos Aires 1950-51/París 1956), “Material plástico” (1952-56), “Historias de cronopios y de famas” (París 1956) e “Manual de instrucciones” (Roma 1953/París 1956). Se lembramos que Cortázar marcha a París en 1951, as datas que figuran nestes libros acreditan unha relación que se mantiña intensa, aínda na distancia. Os tres últimos títulos, xunto con “Ocupaciones raras”, integran a edición definitiva de Historias de Cronopios y de famas, publicada en 1962.

Segundo avanzaba na investigación, conforme casaba informacións e facía coincidir fragmentos biográficos duns e doutros, foi medrando a sensación de que Cortázar deixou pendente unha débeda con Galicia ou, cando menos, cos galegos exiliados cos que conviviu, que lle axudaron, que confiaron nel cando aínda era só un escritor que prometía. Cando Julio Cortázar estaba a crear a prosa e o mundo persoal que o converterían nun dos grandes escritores do século –a cita non literal é de Luís Seoane- houbo quen intuíu que aquel rapaz alto, desleixado que de cando en vez ía polas tertulias dos cafés, acabaría por ser un escritor importante. Porén, como non sexa na correspondencia, nalgún comentario illado, perdido entre os parágrafos das novelas, das entrevistas ou da obra crítica, Cortázar non menciona esa relación e ese tempo. Chama a atención tamén que nos numerosos textos sobre o exilio, escritos a partir do momento no que tamén el se considera un exiliado -exilado, dicía el-, non lembre aqueles homes e mulleres, exiliados ou exilados que fuxían da morte, do exterminio sistemático do adversario, xente que lle deu o mellor que tiña: a amizade, o fogar, as páxinas nas que publicar os primeiros contos e os comentarios de crítica literaria, a edición das primeiras traducións. Quizais a causa deste acto fallido, desta trampa da memoria, a explique o propio Cortázar cando di: Creo que nunca he rechazado a nadie. La gente se me ha ido quedando atrás, eso es todo. É posible, tamén, que a única razón sexa que, cando conviviu con eles, Julio era aínda un mozo liberal sen conciencia da historia, auga morna, como recoñecería anos máis tarde. Sabemos, ademais, porque tamén o deixou escrito, que, malia os silencios, a amizade mantense do outro lado das palabras, invariable.
Do outro lado, atrás ou ás beiras, transitando por camiños vitais que xa non conflúen e que só ás veces se cruzan, porque sabemos tamén por el que o pasado debería ficar quieto, pero non quere, móvese, medra e regresa.