I

 Rafa insistía sempre en que non lle tiña medo a nada e probablemente era certo, que destemido si era, pero aquel solpor, fuxindo do misterio, correu tanto coma Guadaño e coma Marcos, obsesionados os tres por non quedar, por non ser os últimos.
 A casa, situada preto da vía do tren que por alí pasa alta, quedaba escondida na extrema dun arrabaldo de gándaras ó que a xente da cidade chamaba As Lagoas. Era unha construción de albanel, feita de palla-barro, de paredes brancas por dentro e por fóra, cuberta de tella do país, coa porta e as fiestras pintadas de verde.
 Algo máis alá, cara o norte, estaban o coiñal e o río. Había dous anos, no principio da amizade, ós tres déralles por baixar ata alí todos os días, por respirar o recendo a limo dos coios e das augas, por xogar a facer saltar as pedras planas sobre a corrente, por ver as lontras na represa do cachón, por cazar ras, por se sentir libres. Cando o serán os sorprendía alí, enredados en tarefas de infancia serodia, vían, entre as sombras, ó home de barba branca e longa, que colocaba, entre as penedas e nas canles abertas polas augas, a boqueira para os peixes e os butróns de castiñeiro encarnados de concho cos que pillaba anguías, e un día, ó mencer, cando foron bañarse nus no regreso da verbena do Santiago, observaron escondidos por detrás dos salgueiros, como o home retiraba as artes, collendo do interior as anguías e as lampreas, escuras coma fíos ondulantes que se lle enredaban nos brazos e nos dedos e que gardaba nunha cesta de mimbre recuberta de fentos por adentro. Tamén era negra a cobra que mataron unha tarde no camiño. Era de corpo groso, de brillo apagado e de boca vermella, e non marchou cando os sentiu chegar, que lles fixo fronte erguendo unha parte do corpo, abrindo a boca e cuspindo admiracións secas e afónicas coas que Guadaño soñaría moitas noites no futuro.
- Ese dicir botando aire, é o único falar das cobras –dixera Marcos, mirando o corpo partido que aínda se movía.
- O falar das serpes é o asubío –puntualizara Rafa, moi seguro de si, coa autoridade que lle daba a lectura mensual do Reader’s Digest ó que estaba subscrito o seu tío.
 O de entrar na casa abandonada veu tempo despois dos xogos do río. Cando a ribeira se lles fixo familiar, cando pensaron que xa non había segredos nas pucharcas dos coios e nas sombras dos amieiros e espiar ó vello da barba branca xa non lles causaba emoción, iniciaron a conquista da gándara, das brañas, do viaducto e das sebes da vía, coa mesma constancia coa que antes se aplicaran na ribeira e aprenderon entón a monotonía das ras e a quietude da garza. Á casa chegaron no final dunha tarde, cando o tren rápido procedente de Madrid afogaba os seus pasos. Viñan do terraplén da vía. Alí, entre as mirtas e acacias, escondíanse as parellas de namorados que eles ían axexar polo serán. Ás veces atopábanse cos vietnamitas maiores e logo de escorrentar parellas, retábanse a un combate de pedras entre os outeiros da gándara. Os vietnamitas eran seis irmáns, orfos de pais por mor da guerra, acollidos por unha familia sen fillos que vivía na encosta da Cruz Alta, antes do depósito da auga. Levábanse ben con eles, en particular cos tres maiores, e o das pedradas era só por entrenar, que ás veces os seis xuntaban forzas para se enfrontar ás pandillas da Rabaza ou da Ponte. Aquela tarde os vietnamitas non viñeran e eles, aburridos de sorprender parellas e de interromperlles os bicos, simulando voces e ameazas animais, atoparon a casa cando baixaban cara o río.
 Quixeron pescudar no interior a través das fiestras, pero non lles deixou o escuro. Durante as tardes seguintes familiarizáronse co espazo exterior e só no solpor do cuarto día, decidiron buscar unha fenda pola que penetrar naquel reino de misterio. Atopouna Marcos na parte de atrás, ocultada polas follas das hortensias. Era un fachinelo cuberto con táboas, que servía de respiro á carboeira. El e Rafa non tiveron dificultade para entrar o corpo polo oco miúdo, os dous eran flacos e elásticos. Guadaño pelexou contra o marco, cambiou de postura, probou de varios xeitos e, finalmente, coa axuda dos amigos que turraban por el, acertou a entrar, pés por diante, panza arriba e brazos extendidos, metendo moito o ventre para adentro e sen respirar. Foi Rafa quen fixo a comparanza de que eran coma anguías no butrón do home barbado e Guadaño, escoitándoo, pensou que afogaba coa suor.
 Na carboeira quedaba un resto de pó negro depositado no chan que alteraban cos seus pasos e, nun recuncho, un montonciño de piñas e un pouco de leña sen queimar, xa acarunchada. Na parede do fondo unha porta aberta deixaba ver unha breve escaleira que ascendía do soto á planta baixa. Subiron. Había chaves e lámpadas, pero cortaran a luz. Guadañao levaba lanterna. En realidade Guadaño levaba lanterna, cinta illante, metro estensible de medir, navalla suiza multiusos, cordel, un parafuso pequeno e unha ganzúa que ningún dos tres sabía utilizar. Aquel equipo dáballes confianza.
 Recibidor, cociña, aseo e comedor, esa era a distribución que investigaron e que Marcos debuxou no seu caderno de follas cuadriculadas e pastas de hule. Había mobles na cociña e no comedor: mesas, cadeiras, chineiro, aparador e nas paredes vellas fotografías de rostros invisibles na escuridade e no silencio da hora. No recibidor un paragüeiro baleiro, un percheiro nu e unha tina de zinc aburatada. Nalgún lugar, mentres facía inventario, Marcos viu un almanaque durmido dende o mes de abril de mil novecentos sesenta o oito.
 Pensaran sempre nunha casa abandonada. Eran especialistas en investigar os espazos sen memoria nos que o aire semella durmir, onde o tempo dilúe as lembranzas. Profanaran a de dúas plantas con galería, situada diante do colexio Curros Enríquez, e a de pedra e tres andares que había á beira do club de tenis e que chimparan cando construiron a torre. Pero gustáballes máis esta da gándara, naquel territorio de vapores e de cínifes, medio escondida entre o bosque de acacias que durante dous anos a ocultara dos seus ollos.
- A casa non está abandonada –observou Marcos na cociña, diante da evidencia da tixola e da tarteira empregadas había pouco en facer un xantar.
- Aquí non hai pó e no comedor tampouco –corroborou Rafa.
Guadaño quixo fuxir, pero Marcos e Rafa ascendían xa a escaleira cara o primeiro andar. Na man esquerda levaba a lanterna prendida coa que enfocaba os pés de Marcos, dous chanzos por diante, na dereita a navalla suiza aberta pola folla grande.
Tres cuartos. Nun deles unha cama turca desfeita, nos outros tan só a estructura dos leitos sen colchón e os metálicos enferruxados. Nas paredes había máis fotografías vellas con rostros que se ocultaban na penunbra das contras sen abrir. Do centro do corredor, cara o faiado, subía outra escaleira, estreita, de madeira de piñeiro sen barnizar. Rafa non se asustaba por nada, iso dicía. Guadaño procurou situarse detrás del. Marcos subía o último, sentindo na caluga o bafo frío do medo. Rafa ergueu a tampa e a súa cabeza asomou a altura do chan. Alí si había pó, que se elevou do sollado coa caída da tampa. Rafa respirouno e tusiu. Daquela, Guadaño pensou que se lle ía o ventre, e Marcos considerou a posibilidade de recuar, pero Rafa volveuse cara eles, afirmando que no faiado só había pó, plumas e paxaros.
O faiado era un pombal e foi entón un remuíño de pombas fuxindo dende a noite cando os tres se moveron nel. Nos nichos abertos na parede do cumio que miraba ó sur, había niños de herba seca, algúns con ovos. Foi Marcos quen deu con eles e Guadaño quen primeiro descubriu a utilidade da ganzúa pincha-cáscara e, tamén, quen primeiro sorbeu a clara e a xema que xa nunca serían pombiño. Nun recuncho repousaba un colchón, unha manta e unha almofada que non viran. Sobre unha das trabes alguén gravara a coitelo a palabra liberdade.
Foi entón cando da penumbra do fondo xordeu a sombra cuberta dun pó branco coma de desmemoria, unha sombra que semellaba fantasma e que os miraba sen lles dicir nada. Foi a deles unha percepción estraña que quizais non chegou a ser visión, só unha intuición, a certeza compartida dunha transparencia irreal, a olografía dun misterio ou unha representación incorpórea, semellante a como se amosa o futuro nos soños. Se cadra non tocaron os chanzos da escaleira de piñeiro, logo de se precipitar polo oco do piso e a Rafa aínda lle deu tempo de pechar a tampa que, co estrépito, ergueu ata as tellas os depósitos de pó.
Cando dobraron a revolta da outra escaleira, a que agora baixaban entre o primeiro andar e a planta baixa, viron ó home dos butróns que, sorprendido polo estrondo, interrompía o ascenso recén iniciado. Rafa diría logo que lle pasou por riba, coma voando, Guadaño que o esquivou pola beira interior, entre o corpo del e a parede, mentres Marcos saltaba ó baleiro sobre o pasamáns, caendo no centro do recibidor. Sairon pola porta principal que estaba entornada, correron sen se deter ata o Fialato e non regresaron nin ó río nin ás gándaras. O final do verán dispersounos e, cando se atoparon de novo, era o Nadal e os tres abandonaran as aventuras e atendían a inicial chamada do desexo. Guadaño nunca lles confesou que, ás veces, soñábase a si mesmo pechado nun butrón do que non era quen de saír.
Marcos foi o único que ficou na cidade. Cos anos a paisaxe do río mudou. As máquinas desecaron as brañas e, sobre o campo das Lagoas, proxectaron a construción dun polígono urbano e o arranque dunha nova estrada cara Trives.
Da demolición da vella casa enterouse polo xornal. Os obreiros, ó derrubar a ferro a parede do cumio oposto ó das pombas, atoparon, incrustado en cal e palla-barro, o cadávre seco dun home. O forense determinou que levaba morto máis de vinte anos e Marcos sentiu de novo o arrepío do medo soprándolle na caluga e sospeitou que a sombra cuberta do pó branco da desmemoria era a presenza incorpórea daquel pelexo enterrado no cal.

    II

A Virxinia paseáronlle o home unha noite de abril de 1938. Segunda volta, chamáronlle os asasinos a aquela nova xeira da represión.
¡A Virxinia claudiáronlle o home! ¡A Virxinia claudiáronlle o home!, dicían as veciñas de Oira cando indentificaron o corpo que apareceu de mañá preto da fonte da Nogueira Ferreña. Claudiar era a maldición daqueles días, matar cando a primeira luz, pola fresca, cando mellor saben as cirolas claudias. A febre por claudiar iniciárase dous anos antes, no mes de agosto.
O home de Virxinia atopárono as mulleres que ían lavar. A Virxinia paseáronlle o home, dicían todas nos rueiros, pero só Encarnación atravesou o río na barca do señor Amador e se achegou á casa para dicirlle da desgracia e chorar con ela. O home de Encarnación andaba fuxido polos montes da Sé e da Peroxa, por non ser paseado, por non ser claudiado. Encarnación sabía da xenreira e do sangue derramado polas noites, que fora ela quen unha mañá, cando regresaba de lle levar roupa e xantar ó home, co que se encontraba no outeiro do Coto, atopou sobre as silvas que medran xunto a vía, o corpo sen vida de Victoria, a mestra e Rivela. Moitas madrugadas sufría a visita do grupo de paseadores que, de regreso, aínda coa substancia criminal brillándolles nos ollos, petaban na porta da casa, rexistraban cuartos e adegas e espertaban as nenas, buscando ó home fuxido que non atopaban e finalmente, como lembranza, como vinganza, escribían na portalón do patio a palabra “Rojos”, que axiña borraba Bintil, o pai de Encarnación.
Virxinia asumiu o loito con dor, pero con dignidade. Como a igrexa non permitiu darlle enterro cristián, o señor Amador e Bintil ocupáronse de dar terra a Eladio Bóveda e fixérono nun lugar seco e aireado, de cara o sol, baixo as sobreiras do monte do Castro, un bo lugar para descansar, dixera Amador.
Virxinia era de Oira, pero mudárase a vivir ás gándaras das Lagoas, do outro lado do río, cando casou co Eladio. Coa axuda do seu irmán Bernardo, Eladio construira a casa para poder casar. Soto para a leña e o carbón que un curmán lle traía de Ponferrada, planta baixa con cociña, aseo, comedor e unha entrada ampla da que nacía a escaleira que levaba ó andar dos cuartos, que eran tres. No faiado os trastos vellos e o pombal, que Eladio gustaba das pombas.
Correu a primavera e pasou o verán sen que Vixinia se afixera á soidade. Unha cousa era a enteireza e outra ben distinta o frío aquel que lle comía os adentros, que non a deixaba durmir, que lle enxugaba o ánimo. Illouse, deulle por non falar e só escoitaba. Da fronte chegaban insistentes as novas da derrota daquilo co que tanto soñaran, daquilo polo que loitaran, da esperanza pola que tantos morreran, tamén o Eladio, pensaba ela, tamén o Eladio. Víñase o inverno e xa todos falaban do final da República. Sería polos santos cando sentiu que chamaban á porta. Chovía aquel serán de sombras. Cando abriu non identificou a figura que a fitaba baixo a chuvia. Tardou en se decatar de que aquel home cuberto con capote militar e mosquetón ó lombo, era o seu cuñado, o irmán do Eladio e constructor da casa, desertor do exército de Franco, poucos meses antes do final dunha guerra na que, de ter aguantado, sairía como gañador.
Bernardo cruzara media península vestido de uniforme. Por rueiros e estradas, por bosques e chairas, camiñou sen vagar, ata chegar á casa. Nada sabía da morte do irmán e chorou escoitando a Virxinia, que aquela noite si falou.
Acordaron que o estigma dun morto faría da casa un lugar seguro. Os asasinos non volverían sen razón a un lugar xa maldicido en sangue. Para el foi o faiado das pombas e o acordo de non saír ata que de novo agromase a esperanza. Antes, e só por unha vez, cruzou o río na barca de Amador e, a falta de flores, deixou sobre a terra do irmán un papel no que escribiu a palabra liberdade.
Para Virxinia xa non houbo tempo. Era o seu un vivir sen máis reloxo có sol, malia o costume de seguir pendurando un calendario na parede da cociña, ó que ás veces esquecía arrincar a folla cando o cambio de mes. Estaba soa, derrotada diante de tanta noite, unha sombra sen horas, sen máis futuro có propio latexar autónomo do seu corazón e os pesadelos que non gobernaba, sentindo os pasos do fantasma de Bernardo na confusión dos arrolos e dos voos alá arriba, no faiado. Bernardo palideceu. O seu rostro tomou a cor do excremento das pombas coas que convivía, adquiriu a textura invisible do pó que respiraba, a expresión perplexa pola liberdade perdida coa que soñaba a cada hora. Bernardo aprendeu que un home pode deixar de ser antes de morrer. Algunha vez pensou en abandonar o faiado, sequera polas noites, baixar ó cuarto de Virxinia, buscar a súa calor, reconstruir con ela un territorio de vida. Pero estaba Eladio e a súa memoria, Eladio e a súa mala morte, o seu estrañamento, e non se atreveu. No inverno, Virxinia deixábao baixar por fuxir do frío, entón el durmía no primeiro andar, pero non no seu leito, non con ela, que para algo fixeran casa con tres cuartos e, antes de clarexar, na hora de Eladio, regresaba ó pombal, ó lugar sen fiestras onde non o poderían atopar os ollos que espreitaban, os ollos que esculcaban. Bernardo sabía que había paredes invisibles que non debía cruzar, chanzos que non debía pisar, que coa decisión de desertar erguera muros transparentes pero infranqueables, barrancas de silencio, unha condena. O interior da casa estaba limitado por tabiques e cortinas de medo. Bernardo sabía que o seu tempo apodrecera na ausencia da luz. Sentía envexa das pombas, sempre libres, que entraban e saían sen temor, con sol e con chuvia, e que ás veces regresaban feridas polo gavilán, ou non regresaban e, coa navalla, nunha das trabes do tellado, gravou con grandes letras a palabra liberdade. Co tempo esqueceu.
Virxinia abriu a porta, saíu ó cómaro e chamou polo home que cada día baixaba por diante da casa cara o río, un vagamundo ó que a xente da ribeira chamaba O Chona. El mirouna dende os olliños escondidos entre o pelo crecho e a barba negra e descoidada, protexeu a vista coa man a xeito de viseira, deixou sobre a herba os boqueiros e os butróns, e atendeu o aceno de chamada da muller fuxidía que o axexaba cada día e á que nunca vendera anguías.
Ela fixera o burato na parede do cumio, no lado contrario ós niños do pombal e preparara a tina de auga e de cal. O resto foi cousa del. Eran os primeiros días do mes de maio de mil novecentos sesenta e oito. Cando remataron ela colleu a maleta, que xa tiña preparada xunto á porta, e marchou. Dende entón a casa foi o reducto do Chona e o espazo da sombra. Fóra sucedíanse os días dunha noite longa.