Cando o señor Andrés finou e os veciños entraron no cuarto para amortallalo, sacáronlle do peto da chaqueta unha carta dirixida á filla, lamentándose de que un día o medo á soidade da vellez e a ambición de tela para el só, o levasen a arruinarlle o futuro.
     A carta era carta porque tiña enderezo, senón ben podía ser unha declaración xurada, unha cláusula testamentaria ou unha simple relación de feitos.
Comezaba pedíndolle perdón, e se nun principio ela non entendía a que viña aquilo, aquela derradeira vontade do finado, pouco a pouco, ó tempo que avanzaba na lectura, foi caendo na conta:
     "Se soubese como ías reaccionar con aquel teatro que che montei, igual non me preocupaba tanto por cambiarche a idea; pero ás veces xogamos con armas que non coñecemos e sáenos o tiro pola culata", escribía el.
     A lectura traíalle a Xertrude a lembranza, daquela definitiva viaxe de quince anos atrás, que o pulso inseguro do vello evitaba nomear; aquela viaxe a encarar o futuro e que a anquilosou na rutineira soltaría, aquela trampa que seu propio pai argallou e da que ela nin sequera se decatara.
     Ó final, para Xertrude -tan arrepiada quedara do que se lle mostrou-, fora como se nunca saíra da casa, pero para el, segundo deixaba escrito, permanecía presente, porque foi un retroceso na vida da filla; unha recuada provocada por el mesmo, polo seu pai, que só pretendía alumearlle o camiño -dicía-, e ó final doulle coas portas da vida nos nefres para sentala para sempre na rutina. E agora, na distancia que propician os anos transcorridos, ela lembraba cada episodio, cada detalle, incluso os prolegómenos, con máis viveza da que no seu día viu nos beizos torcidos do pai cando lle dicía, "déixate de romanticismos", cando ela lle falou daquel mozo francés, Ernest, con quen se carteaba, tras encontrar o seu enderezo na sección de amizade dunha revista.
     -Vaia entretemento tedes as mozas de agora.
     Tamén lembraba a cara que puxo cando ela, toda ilusionada, lle leu uns párrafos nos que o francés amosaba o seu interese por coñecela, por coñecer "a cultura hispana" -escribía-, e aseguraba que, incluso, podían "formalizar relacións". Daquela o pai xa non tomou o asunto tan á lixeira. Daquela o pai sentiu que estaba perdendo o único que tiña, a súa filla; e sentiuse ameazado pola soidade, e colleu medo.
     -Primeiro asegúrate de quen é; que, como di o refrán, "o que fóra vai casar chata leva ou vai buscar".
     O vello, aínda que finalmente acabou aceptando acompañala ó encontro co francés, a unha cita en Irún, na fronteira, non lle daba azos. "Nunca se sabe o que pensa o outro"; pero eran moitas as ilusións da filla e o pai non se atrevía a matarllas cunha negativa repentina. Aquilo podía ser un caprichiño máis que morrería só, como tantos outros, como aquel vestido que con tanta ilusión mandara facer e logo non puxo máis que un par de veces e acabou de trapo de fregar; pero non por iso trocaba o señor Andrés o seu rostro impasible, de home feito á constancia, e afeito a mesturar o seu traballo coa cría desta filla a quen, a pesar de ser orfa de nai desde moi nena, nunca lle faltou nada do que el lle puidese dar, nos duros e difíciles anos da posguerra, profesores particulares ata os dezaseis anos, novelas que lle sopraban os miolos e un soldo ó capelán da parroquia ata que a rapaza soubo tocar no harmonio as catro pezas imprescindibles nos oficios relixiosos... e agora quería írselle cun franchute que non coñecía de nada. ¿Que podía facer?.
     Ó cabo dunha semana de darlle largas ó asunto, de pedirlle paciencia, que todo necesita ser pensado e sopesado antes de ser feito; de aprazar, en fin, a data do encontro, accedeu a compracela con aquela viaxe a Irún, ó café Moderno, onde se debía encontrar co pretendente ás cinco da tarde do día dezaseis de maio. Atoparíao vestido coa mesma roupa da foto que lle mandara, e sentado a unha mesa sobre a que habería unha reproducción da torre Eiffel. Era a primeira vez que el lle escribía á máquina, e ela dicíalle ó pai, "é para que se entenda ben"; e o vello laiaba polo baixo, "que inocentiña me es, miña filla".
     Daquela, a rapaza non notara nada raro nas intencións do pai, pero agora, rememorando aquel día, volvía a ter diante de si o rostro temeroso cando lle anunciou que preparase as maletas.
     -Non sei se faremos ben, pero imos ver que pasa.
     Desde ese intre, Xertrude volveuse outra, deixou de reprendelo cando bebía polo bico da botella ou cando arrotaba despois de comer. A rapaza, como el lle seguía chamando a pesar dos trinta e cinco anos longos que levaba ás costas, volvérase máis permisiva, máis cariñosa con el, e el tamén máis alegre, a pesar de todo, que ata os compañeiros de traballo na motora de Sardá llo notaron.
     -Se quitases o mostacho, ata diría que aprendiches a rir.
     Claro que ría. E ela. E a súa defunta se os estaba vendo desde a outra vida. ¡Como trocou o trato da nena!. ¡Que milagres fai o amor!. Non, máis que o amor a ilusión. Pero, aínda así, o home non as tiña todas consigo.
     A filla era, como se soe dicir, o báculo da súa vellez, o sostén, o apoio, o amparo, e sen ela... un vello sen fillos non é ninguén, é un trasto, ou peor aínda, é un vulto... En fin, aquel "imos aló" saíu con decisión de arroutado, sen conformismo, e ó mesmo tempo con rebeldía e con ganas de xogar unha última carta contra a soidade que se lle viña enriba.
     -Que sexa ela quen caia da burra.
     Cando chegaron á estación, refuxiáronse da chuvia nun aleiro do despacho de billetes, e Xertrude mirou ó pai, con ese sorriso que non se despexaba dos seus beizos desde o intre no que o vello accedera con aquel "imos ver o que pasa".
     -Noiva mollada, noiva afortunada.
     Escapóuselle a ela, e o señor Andrés sorriulle, pero permaneceu en silencio ata que o expreso se anunciou co bruído dun asubío ronco que os puxo alerta e acabou por romper a soidade que os envolvía. Nese preciso instante, o nerviosismo dos dous levounos a saír á chuvia para facerse máis visibles.
     O pai mandouna pasar diante, e logo adiantouse el a buscarlle un departamento no que se puidesen acomodar para tan longo traxecto.
     O señor Andrés sabía que Xertrude non era o que se di unha moza guapa, pero era a súa filla, a súa única familia. O señor Andrés tamén se preguntaba que ía dicir aquel home de mundo cando a vise, sen maquillaxe e coa roupa de andar na casa. E como ía tomar ela un novo fracaso amoroso.
     Aínda que algo delicada e amiga de lecturas románticas, era, ¿por que non ía recoñecelo?, moi ilusa, pero, sobre todo, un tanto resabidiña, como se sempre estivese de volta de todo, o que lle sacaba da porta a todos os que nalgún intre puideron pretendela. Pero agora, aquela viaxe estáballe devolvendo a dozura, o sorriso, e, sobre todo, a ilusión; ó fin e ó cabo, xa estaba no grupo das solteironas de sorriso peludo. Agora volvía a pasar o lapis dos beizos, ata converter a boca nun flor rechamante no medio da neve (moita neve para tan pouco roxo), pero seguía faltándolle esa frescura das mozas novas, ese andar desinhibido que, pensaba o pai, nin sequera tivera de adolescente. O seu corpo e o seu andar eran demasiado rectos, demasiado tabulados, demasiado mexeriqueiros.
     A pesar de todos os temores que o invadían, el non lle volveu a preguntar detalles sobre o tal Ernest, nin quen era nin que pretendía nin a que se dedicaba. Preguntarlle algo sería amosarlle os seus remorsos. Había de ser ela quen lle contase todo, quen decidiría o final da aventura. El xa bastante facía con poñer o camiño e un letreiro que entende ben quen saiba lelo. Así como un día lle dixera que collera amizade cun francés a través dunha desas revistas que lle daba o mestre, había de decidir ela mesma o final da historia, pois doutro xeito, se a cousa non saía ben, sempre tería alguén a quen botarlle a culpa do seu fracaso. O pai só lle preguntou que tal era.
     -Di cousas tan bonitas...
     Vendo aquela expresión de engado, que ata semellaba que as faccións da cara se lle transformaban, que lle enchía o peito e o corpo se estiraba e cobraba volume, o pai non tivo ánimos para seguir buscando as posibles razóns dun desencanto. Tampouco as buscaría cando se quedaron sós no departamento e ela volveu a lerlle aquela carta que o pai xa sabía de memoria, na que o pretendido lle propoñía vela en Irún.
     -Que marabilla papá; mira esta foto que me mandou; semella un actor con esa mirada enigmática e o sombreiro ladeado, rubio e alto, tan distinto dos de aquí. E xa verás as cousas que conta. Estudiou no Liceo de Biarriz.
     ¡Non tería visto el a foto!. En silencio, ás agachadas, entraba no cuarto da filla e aquel home do retrato e el encarábanse, ata que a súa cara lle quedou gravada como unha puñalada que necesita vinganza.
     Se polo menos fose un traballador, pensaba o vello para si, como aquel rapaz que un día lle pediu palabra e ela rexeitouno porque non sabía quen era Bécquer; porque era moi bruto, dixera ela. ¿Pero que pensaba esta nena que era un home?. Porque un home estudiado será moi bo e moi agradable, pero o pan hai que gañalo a pulso. E agora prendouse dun retrato. ¡No haberá cousa máis mentireira ca un retrato!. E ela ficou engaiolada del, dun retrato que agocha a verdade, un retrato que non viste a roupa de todos os días, senón que mostra a faciana do domingo, da festa, do momento de alegría e libre de preocupacións.
     Un nunca sabe que clase de educación lle debe dar a unha filla. Mira que tratou de convencela, pero ela non quería pescos, prefería a este mexericas que xa veriamos que resultado ía dar, se ó final era certo que aceptaba vir a vivir con eles, e non a facer o paripé para arrastrala despois a Francia. A ver que ía facer el, ós seus anos, nun país que non coñecía. Se non o deixaban só, en Cerqueixo.
     Sentados, un fronte ó outro, non lles saían as palabras; el preocupado co futuro e ela fantasiando co encontro.
     -Moito tarda en arrancar.
     O pai miraba pola xanela e a rapaza movíase inquieta arrombando as maletas e remexendo no bolso, onde gardaba a foto do seu idilio e o paquete coas últimas trinta cartas que recibira; para ela trinta anacos de esperanza, trinta chanzos dunha escada que leva á gloria. Para el, trinta golpes secos na boca do estómago.
     De súpeto, o pai mirou á filla e preguntoulle polos billetes.
     -Gardáchelos ti na billeteira.
     Pero non era polos billetes polo que quería preguntar o pai, era por ela, saber como se encontraba, se sosegara, despois dunha noite sen durmir e na que non fixera máis que andar polo cuarto dun lado para outro, unha e outra vez, desvelada ela e sacándolle o sono a el.
     -Estou ben, papá, estou ben. Non te preocupes, ¿queres que che lea a última carta?.
     E o pai sorría e asentaba coa cabeza, e recitaba para si aquelas palabras que ela lía e el xa sabía de memoria, "e a noite será para nós un abrazo cálido, onde o frío non teña cabida, nin o medo, nin o odio"; e ela interrompía a lectura de vez en cando para explicarlle a que se refería cada parágrafo. Pero o vello, oíndoa, pensaba que moi melindroso debía de ser aquel gavacho noveleiro, "unha ponte é suficiente teito para o noso amor, a herba mol o mellor leito da natureza e o sol da primavera será o único que brillará alí onde nós esteamos". Esas palabras tan mentireiras; se lle falase de cousas máis tanxibles, das cousas da vida, do que verdadeiramente pretendía para o seu futuro. Porque, a todo isto, aínda non sabían a que se dedicaba o escribidor este.
     -¿E este home afarase a vivir entre nós?.
     E entón ela buscaba outra carta e líalle aquela pasaxe na que o mozo lle loaba as marabillas que se adiviñaban no seu pobo polo que ela lle escribía: "Non lle chames flor ó que é sorriso da natureza cando ti pasas. Imaxínome Cerqueixo, coma nun paraíso no que ti es a raíña".
     -Mira filla, que unha cousa é o que se escribe e outra moi distinta o que se ve. Alí un poeta non fai nada.
     -El non é poeta, papá. É mestre de arte.
     E ó pai caeulle a alma ós pés. A ver que ía pintar un mestre de arte nun pobo de mariñeiros. Pero as ilusións son patrimonio da vida e perdelas equivale a negar a propia existencia, así é que Xertrude, vendo o rostro descomposto do pai, sorriulle.
     -Papá, que xa non son ningunha meniña.
     "Pero tes cousas de adolescente", pensou o vello para si.
     Desde aquela xa pasaron máis de quince anos, toda unha vida de vergoña dun e do outro por esa falta de valor para discutir, coa filla ou co Ernest, da falta de valor para poñer as cousas claras e axudarse, quince anos desde aquel día que amenceu coa ilusión do porvir e rematou coa tristura de quen volve a caer na lama de sempre. E agora, coas bágoas nos ollos e a lembranza aguilloándoa, Xertrude volveu a conmoverse lendo as liñas nas que o pai se xustificaba: "Somos uns egoístas. Témoslle tanto medo ás ingratitudes da vellez que non pensamos no futuro dos fillos, de que eles tamén van ser vellos e necesitarán algún tipo de amparo. Tanto medo ó asilo e á soidade, e ó final es ti quen queda soa condenada a un asilo.
     O tren xa levaba máis dunha hora andada cando unha muller nova, cun meniño nos brazos, abriu de golpe a porta do departamento, solicitando a conformidade para ocupar unha praza.
     Os ollos deles caeron cunha mirada de ledicia sobre aquel rapaciño louro que durmía placidamente nos brazos da nai, contrastadamente morena, que non aparentaba nin os vintecinco anos que logo viría a dicir que tiña, nin a maternidade daquel repoliño tan branco.
     Xertrude ía dicir o marabilloso que sería ter unha criaturiña así na casa, o estupendo que ía ser converter ó pai en avó, cando a nova viaxeira, vendo como miraban para ela e o neno, por entrar en conversa, aclaroulles que era o seu fillo.
     -Parecerase ó pai. El tan louro e vostede tan morena.
     A pregunta foi a chave que abriu a boca da forasteira, ansiosa por contar a súa historia.
     -Só se parece a quen o fixo. Hai homes que non debían ter nacido, e mulleres que debiamos levar unha pedra no peito, para non conmovernos con palabras.
     A tristura que supetamente emanou daquela muller contrariouna e provocou un xesto irónico no pai; e entón, a descoñecida contoulles como accedeu ós requirimentos daquel que prometía amala ata no fondo da cova, e ó final, cando soubo que estaba grávida, fuxiu e non volveu a dar cadras de si.
     -Ós homes hai que coñecelos moito.
     -¿Era forasteiro?.
     -Este éralle veciño da porta da casa. Pero un bandido non se coñece ata que fai as súas barrabasadas.
     -Engañouna ben.
     -O amor, señor, é unha chama que queima os ollos e non deixa ver máis aló do preciso instante no que se vive.
Xertrude, caeu nun silencio repentino e deixou escorregar polas fazulas unhas bágoas.
     -¿Pásalle algo á señora?. ¿Dixen algo que a ofendese?.
     E o pai, mentres lle pasaba un pano para enxugarlle os ollos, tranquilizaba á descoñecida.
     -Estes días está moi sensible con eses asuntos. Ela tamén lle anda namorada.
     -Pois señor, que non lle ande; esas palabriñas de amor que hai nas novelas escrébenas os analfabetos da vida, os que non saben destas cousas. O amor que os homes buscan é o da cona.
     -¡Señora!.
     -Non todos home, non todos -desculpouse a muller-, pero a maioría. Tanto adoecer por un home e logo ven un cabrón, a quen ti crees que coñeces e pensas que che ten lei, para arruinarche a vida...
     Xertrude ergueuse e saíu ó corredor entre saloucos, e non quixo volver ata que a forasteira se apeou catro estacións máis adiante.
     -Mira papá, que se Ernest me paga coa mesma moeda.
     O señor Andrés viulle os ollos vidrados e tivo compaixón.
     -Non todos son así, que eu tamén fun mozo e non enganei a ninguén.
     Permaneceron calados. Un fronte ó outro, sen saber que dicirse. Só despois dunha hora, o pai interrompeu o silencio sen encontrar resposta na filla, que se ensimesmaba contemplando a paisaxe desde o seu asento, sen poder sacar a historia daquela muller da súa cabeza. Unha historia que non se lle facía estraña; pois nalgunha das novelas que ela lía tamén se falaba dun caso semellante. Pero non todo ten por que rematar sempre así.
     -Imos entrar nun túnel.
     A filla aproveitou a escuridade para secar os ollos e amañarse un pouco contra o reflexo da xanela, mentres o pai acendía un pito; cando, de súpeto, proxectado no vidro, notou a presencia dun home, fitándoa desde a porta do departamento. Era unha cara que a sorprendeu polo parecido con aquel do retrato que gardaba e agardaba encontrar ó final do traxecto. Xertrude ficou engaiolada mirando o seu bigote recortado, o traxe gris e o chapeu ladeado, como Ernest -¿e serao?-. El tamén sorría cara o reflexo da xanela, ata que o tren saíu outra vez á luz e se esvaeu a imaxe.
     -Señores, ¿hai sitio libre?. Será só un momento, mentres nos preparan un departamento no coche cama.
     Xertrude virouse, aliviada ó comprobar a falta do acento francés que intuía no seu correspondente, cando xa o pai lle acenaba para que sentase; e entón, collida á man do galán, este deulle paso, a unha rapaza con roupas de colexiala, que non aparentaba máis aló dos dezaoito anos.
     -Inés. É a miña noiva. Imos para casar.
     -¿Non son de aquí?.
     -Si, pero en Francia é outra cousa. Alí todo é máis doado; non hai curas preguntóns e non che fan dar tantas voltas.
     Xertrude miraba para aquela nena, soa, sen un familiar que a acompañase a un acontecemento tan grande como é unha voda, mentres que ela, ós seus anos, non ousara saír da casa sen a compañía de seu pai.
     -¿E hai moito que son noivos?.
     A nena permanecía en silencio, só era el quen falaba.
     -O amor, señora, revélase nun intre, como a chama do misto que acende o cigarro, e permanece mentres o cigarro dura. O tempo do amor non se mide por días nin por anos, senón pola súa intensidade. O amor non madura, estala.
     Ela preguntábase por que se compara sempre ó amor co lume e as chamas, como se fose un inferno e non, por exemplo, coa calor do fogar ou cun raio de luz, que tamén son fillos do fogo, pero fillos acariñantes.
     -O exemplo non é moi afortunado, pois o cigarro acábase.
     -E o amor, señores, tamén se acaba e vai deixando a súa cinza. Neste mundo nada é eterno.
     -Ou sexa, que para vostede o amor é como un pito.
     -Coma un pito ou coma un cigarro -fixo unha carantoña e riu cara á moza-. O noso é como un deses habanos que se gorentan longamente.
     -Ata que acaba.
     -Todo acaba algunha vez.
     O galán falaba distendidamente, cunha seguridade insultante, cando desde a porta o chamou o revisor.
     -Don Amancio, xa ten preparado o seu apartamento.
     E don Amancio, sen perder a man da cativa que o miraba sorrinte e enfeitizada, ergueuse.
     -Señores, foi un pracer. Pero comprenderán que prefiramos estar sós.
     E antes de saír, o galán mirou picaramente cara ó pai e chiscoulle un ollo. Xertrude apurou un comentario que fixo sorrir ó vello.
     -E logo, ¿como pode haber quen se fíe dun home así?.
     Cando despois dun anaco volveu o revisor para picar billetes, o señor Andrés fíxoo entrar en conversación.
     -Ese don Amancio debe ser moi importante.
     -Non lle sei, pero cada pouco ven co seu novo amor para casar en Francia e a todas abandona antes de chegar a Bilbao.
     -Pois víanse tan namorados.
     -Todo é conto, señora. Estes pillos saben que o que queren as mozas deste tempo é casar, e fanlle caso a calquera con pinta de artista de cinema que lle fala agarimosamente. E ó final, estes desgraciados, desgracian ás mozas e ás familias. Todos son iguais, ata semella que andan de uniforme.
     -Unha rapaza tan inocente.
     -Dentro duns días, se non veñen os pais a recollela, acabará nalgunha rúa de mala morte. Pero como sexa, deixará de ser rapaza dunha patada.
     Xertrude estaba pálida. Mirou ó pai cando marchou o revisor e pareceulle ver un leve sorriso agochado. Instintivamente buscou o retrato de Ernest, e ficou mirándoo sen sacalo do bolso. Necesitaba ver nos seus ollos algunha verdade, a confirmación da súa honradez. Pero eran os ollos dun simple retrato.
     Era tan igualiño a aquel langrán.
     O pai, semellando non darlle importancia, colleu o periódico, pero por encima das gafas miraba para a filla, que levaba bastante tempo sen sacar os ollos da foto.
     -¿Pásache algo?.
     -Estou pensando en Ernest. ¿Non será todo demasiado apurado?.
     -Polo de agora só vas a coñecelo.
     Realmente ela puxera todas as ilusións naquel home que escribía como os poetas e contaba historias conmovedoras; pero agora, semellaba que este tren era como un raio de luz que a inundaba e lle iluminaba o camiño que ía tomar. As ilusións son a cousa máis difícil de matar, pero tamén, cando se matan, é como se un volvese a poñer os pés na terra.
     Agora, lendo a carta do finado, Xertrude vía na distancia o que non fora capaz de entender no seu día, vía actores e actrices circulando polas estacións e polo tren, vestidas coas roupas e as caretas do medo de seu pai, e do medo que el argallou, para desenvalentonala a ela.
     Foi ó chegar a unha estación preto de Bilbao, cando viu a aquel don Amancio, pasar ó lado da súa xanela, embozado e fuxidizo, cruzando a correr cara a cantina, sen máis equipaxe que unha carteira de man; e lembrando a conversa do revisor, temeu algunha maldade; pero non tivo valor para dicilo. Logo, cando o tren volveu a arrancar e a mociña de ollos namorados pasou polo corredor chamando ó revisor, confirmaríanse os seus temores.
     -Señor, señor, que queda don Amancio en terra.
     E o señor Andrés, pensou intencionadamente en voz alta.
     -Pobre pola.
     Xertrude pareceu espertar con aquela frase, e permaneceu en silencio mirando ó pai. Ensimesmada, non se atrevía a expoñerlle un repentino cambio de opinión, despois de pelexar tanto para convencelo de que a acompañase. Ficou suspendida do tempo antes de decidir.
     -Mira papá, mellor damos volta. Ó fin e ó cabo, se non me serviron os mozos do pobo, menos me vai servir un estranxeiro.
     O vello non articulou palabra. Logo dixo como para si, "xa falta pouco", baixou os ollos e seguiu lendo.
     Tiveron que pasar quince anos para entender aquela frase, o verdadeiro sentido daquelas palabras ditas para el, non para ela.
     Acercáronse ó café Moderno. Acercouse ela á fiestra e viu ó Ernest. Era igualiño ó da foto, coa súa torre Eiffel diante, fumando un pito. Ía entrar cando mirou para o pai, que agardaba uns pasos detrás, e viulle os ollos húmidos. Xa tiña a man na manilla e o corazón petando no peito. Tiña as pernas ríxidas e a cara ardendo; e faltoulle a forza necesaria para abrir a porta.
     Agora, ela vía na distancia o que non fora capaz de entender no seu día. Vía aquela cita inesperada, escrita á máquina, a foto varias veces cambiada de sitio, fóra de onde ela a gardara, as mentiras dunha viaxe sen meta. Lembraba todo con máis claridade, a pesar dos anos transcorridos, e entón as bágoas inutilizáronlle a carta.
     Xa non podía ler máis. Xertrude vía fronte a si a faciana do pai, cando ela lle comunicou a súa decisión de abandonar; unha cara emocionada pero indescriptible, de felicidade e temor a un tempo, de victoria e arrepentimento.
     "Perdóame -remataba el-. Aquela viaxe serviu de escenario onde che quixen representar con crueza os meus temores; e polo medo a quedar sen ti matei a ilusión da túa vida".