Antes de nada, quixera aclarar que eu sempre digo que a literatura non me gusta soa senón cun chisquiño de soda. Sobre todo, porque tomada así, a secas, resulta forte e empalagosa. ¿Por que digo isto? Pois porque son bastante desmitificador con respecto á literatura. O outro día lin unha entrevista co sociólogo Pierre Bourdieu na que afirmaba que o culto á literatura mata á literatura. ¡Que razón ten! Eu sempre digo que a literatura non é o máis importante, que o máis importante é a vida. A vida, e a saúde. E, por suposto, non comparto a opinión dos escritores que aseguran que non poderían vivir sen escribir. Se hai xente que ten que vivir sen fumar, ¿como non van poder eles vivir sen escribir? Estou certo de que se os médicos lles dixesen que escribir produce cancro todos deixarían a pluma.
Se cadra por iso, porque a vida me parece máis importante que a literatura –aínda que poida resultar unha obviedade– o meu modelo é o do escritor que entrega a súa vida á escritura, non para ser un escravo dela, senón para vivila moito máis intensamente. Por iso, cando falo do escritor, en maiúsculas, o meu modelo vital –que non estilístico– pode estar en Hemingway, que perseguiu os renglóns das súas novelas polo mundo adiante, ou no peregrino Paul Bowles, ou en Jack Kerouac, que xuntou no camiño a vida e a literatura. Por ese motivo eu reivindico o xornalismo e por ese motivo, este mesmo luns, acabo de regresar do deserto do Sáhara.
Sen embargo, a condición de escritor que eu describo e pola que quixera ter a oportunidade de me decantar definitivamente é unha condición moi pouco frecuente, por non dicir inexistente, no panorama dunha literatura periférica, entre comiñas, como a galega. Sobre todo, porque a situación da literatura galega non é unha situación normal, e os ingresos do escritor non lle permiten semellantes luxos. Por outra banda, esta visión vitalista e persoal non sempre é ben vista en Galicia e, ás veces, nin sequera aprobada por algúns sectores que non ven con bos ollos que a literatura galega coquetée en calquera dos seus aspectos fóra das nosas fronteiras.
Se tivese que empregar un sintagma que acaese ben para definir a situación da narrativa galega actual sería, sen dúbida, o de “normalización literaria”, sintagma distinto, evidentemente, ó de “normalidade literaria”. Na actualidade vivimos unha etapa de normalización literaria logo de anos de conformarmos, por necesidade, unha tradición literaria de subsistencia. E cando afirmo isto non me estou a referir en ningún caso á calidade da literatura senón á súa actitude con respecto ó acto creador e á súa recepción na sociedade. Un proceso non moi diferente, imaxino, ó que viviu tamén a literatura en euskera. Ata hai non moitos anos predominaba a existencia dun lector tan intelectualizado como reducido, que respondía sobre todo a determinadas claves políticas tanto en canto á literatura que se lle ofrecía coma a que el mesmo demandaba. A aparición dunha importante masa de público escolar –inicialmente– pero tamén doutros factores (novas xeracións que introduciron novas sensibilidades, unha situación polílitica normalizada no estado español, cambios sociolóxicos, etc) van permitir unha apertura temática e de actitudes dentro do campo da narrativa. Por outra banda, e sobre todo gracias á introducción da lingua no ensino, a competencia lingüística dos galegos ten aumentado notablemente nos últimos anos. E o número de lectores potenciais, tamén.
Unha das principais características da narrativa galega actual é, como dicía, a busca da normalidade, camiño que se percorre sempre dentro de certa polémica e, sobre todo, camiño que nunca terá final, por moito que nos acheguemos a el, ata que non estea normalizada a situación da lingua, que neste sentido avanza moi por detrás da literatura.
Narrativamente falando, as novas xeracións temos optado por unha prosa moito máis urbana, moi afastada das claves que lle viñan sendo tradicionais, como consecuencia da súa propia evolución, pero tamén como consecuencia da evolución da sociedade. Pero os autores máis novos, en contra do que sucedeu con algúns autores que nos precederon, non buscamos os escenarios urbanos por rebeldía nin por confrontación senón que o facemos por condición, porque ese é o noso mundo, no que nacemos, medramos e nos formamos, e esa é a realidade que nos circunda. De feito, nin sequera contrapoñemos os valores da sociedade urbana fronte ós da cultura rural, especialmente porque cada vez é máis visible unha simbiose universal entre ámbolos dous medios e culturas. Un autor galego mozo, por exemplo, acaba de publicar un libro centrado no mundo dos labregos e das vacas, e das vellas campesiñas que ven a CNN sen entender unha palabra. Precisamente fala dese territorio fronteirizo, terra de ninguén. Evidentemente, ése moderno pola sensibilidad e polo xeito de narrar e non polo que se narra.
Na literatura galega conviven, como é lóxico supoñer, varias xeracións, e ás veces as máis novas somos acusadas de nos vender ó lector porque escribimos de forma axil e dinámica e chegamos mellor ó lector. Non me parece que sexa mentira que esteamos máis preto do lector, máis preto dun lector que, en moitos casos, se identifica máis coas nosas obras que coas das xeracións que nos precederon. Pero iso débese precisamente ó que trato de dicir: debido ás circunstancias e condicións sociais que nos tocou vivir, as nosas preocupacións e problemas están moito máis cercanas ás dos nosos lectores que as daqueles escritores que respondían a unhas claves moi ideoloxizadas e intelectualizadas, que carecían de mercado e que se pechaban cada vez máis, desde o punto de vista do lector, no seu propio labirinto.
Outra das circunstancias significativas hoxe en día é a presencia da narrativa de xénero: negra, erótica, fantástica, ciencia-ficción, infantil, etc., que –ás veces sen chegar a estar totalmente conformada– non deixa de ser síntoma de normalidade literaria, pois son xéneros existentes en calquera literatura normalizada do mundo. Se ben é certo que eu non me sinto atraído polos xéneros, si defendo a súa existencia e comprendo o entusiasmo dalgúns escritores que neles non só se atopan a gusto, senón que experimentan, xogan cos seus límites ou intentan atopar lectores. Asimilalos e sondear os seus límites é, en todo caso, un exercicio de liberdade creativa.
Se algún defecto de forma se lle pode atopar á literatura galega actual pode ser, se cadra, a súa busca ás veces anormal da normalidade, busca na que se atravesan camiños que non sempre levan a bo porto pero que non deixa de ser a única vía posible na consecución dunha situación normal. Ou, cando menos, o máis normal posible.
Malia esta situación, cada vez máis normal, ós escritores galegos éntranos de cando en vez unha especie de desalento. Porque, como dicía antes, o camiño da normalidade literaria nunca terá fin ata que a situación da lingua non estea tamén normalizada. Existen determinados índices de lectura, determinadas tiradas dos libros que son moi difíciles de sobrepasar, constituíndose ás veces en barreiras imrrompibles. Eu, que me caracterizo por ser bastante optimista ó respecto e bastante autocrítico porque trato de volver a ollada cara ós propios escritores como posibles culpables desa situación, non podo deixar de falar aquí da perigosa política lingüística da Xunta de Galicia. Ese extrañísimo concepto de “bilingüísmo harmónico” que as nosas autoridades se sacaron da manga para agacharen a súa desidia neste terreo está a permitir que malia a introducción do galego no ensino, en todos estes anos o número de galego-falantes habituais teñan descendido do 80% ó 68% na actualidade, e dou estas cifras seguindo os datos do Mapa Sociolingüístico de Galicia, encargado pola propia Xunta de Galicia. Pero estas cifras, que aínda vos poden parecer alentadoras, refírense á globalidade da poboación, e son os sectores de poboación de máis idade os que manteñen os índices, pois cando nos referimos ás xeracións máis novas, quer dicir, a aquel sector da poboación comprendido entre os 15 e os 26 anos, as cifras baixan tan vertixinosamente que se convirten en escandalosas. Estes son os datos –oficiais– que demostran o fracaso e a desídia da política lingüística da Xunta de Galicia en todos estes anos. Por poñer un exemplo, en Vigo, a cidade en que vivo, só o 13,1% da poboación entre os 15 e os 26 anos é galego-falante habitual. En consecuencia, existe en Galicia un lector en español que nunca se achegará ás obras do escritor galego polo esforzo –maior ou menor– que lle supón o idioma, de non ser que a situación se normalice, tal e como existía un lector hai algúns anos que tampouco se achegaba á narrativa galega pola súa imaxe esterotipada, imaxe que, afortunadamente, xa conseguimos vencer.
Precisamente, cando se fala de desconexión entre literatura e sociedade, cando se asegura que os medios de comunicación lle volven as costas á nosa realidade literaria (precisamente son os medios públicos os que o fan en maior medida) isto non é máis que o reflexo da desconexión entre a realidade ling¸ística e os medios de comunicación, que se debe, sobre todo, a unha grave falta de planificación lingüística.
Pero volvendo ó terreo literario, e como mostra dese camiño cara á normalidade que se sintoniza na literatura galega de hoxe, gustaríame resaltar un factor que me parece importante. Por primeira vez, creo que desde hai bastantes anos, estase a producir na literatura galega un enfrontamento xeracional que cada vez é máis patente, sobre todo no terreo da poesía, pero bastante visible tamén no campo da narrativa, diferente xa das pequenas disputas que puidera haber entre as xeracións que nos precederon. Este é un factor significativo, pois ata o de agora a literatura galega –exceptuando os casos normais de enfrontamentos persoais ou intereses de grupo, que sempre os hai en calquera literatura– era coma unha especie de clube onde todo o mundo era ben recibido pois todos viñan aportar forzar para a causa común.
E en relación con este factor existe outro, igualmente significativo. Os escritores novos estamos sometidos, por primeira vez, a unha crítica rigorosa, que nos xulga sen contemplacións. É certo que agora a crítica somete a xuízo as obras dos escritores de tódalas xeracións, sen distinción de idade, pero non é menos certo que foi un fenómeno xurdido –de xeito sistemático e organizado– paralelamente á aparición en escena dos narradores das xeracións últimas. Isto era impensable hai non moitos anos, pois esa especie de unión de forzas facía que tódolos escritores, mozos ou non, fosen ben recibidos no establisment da causa común, e a crítica, entre comiñas, convertíase nunha especie de bengala de benvida.
E xa que de crítica falamos, unha das carencias da narrativa galega actual é a necesidade de que sexa exercida por persoas que posúan coñecementos das diferentes opcións, correntes e escolas de crítica literaria, así como lecturas de amplas miras, pois en moitas ocasións se chega ó exercicio da crítica sen coñecementos abondos e porque o reseñista atopa facilidades para publicar. Hoxe por hoxe, en Galicia a crítica seria é insuficiente e carece de canles axeitados para exercer o seu traballo. Ligado a isto, tamén resultaría importante resaltar os papeis que ten que desempeñar cada quen, pois ese baleiro histórico levou a que moitos xornalistas, sen coñecementos, sustituísen a pertinente reseña (que ten como misión informar o lector) por unha valoración crítica tan pretenciosa como errada.
Outro factor que me parece importante sinalar como característico da narrativa galega dos últimos anos é a aparición xeneralizada do escritor vocacional, quer dicir, daquel que xa non escribe impulsado por motivos políticos ou mesmo ling¸ísticos, por certa conciencia de lingua ou de nación, senón por motivos más literarios, ben se teña achegado ó oficio creativo por un empurrón vocacional, como dicía, ben por curiosidade, ben por unha aproximación ó mundo das letras ou por calquera outro motivo. No meu caso, por exemplo, teño moi claro que sería igualmente escritor se vivise en Cáceres (en lingua española), en Gasteiz (en lingua vasca), en Rennes (en lingua bretona) ou en París (en lingua francesa). A asunción da nosa lingua é, pra os escritores novos, un factor posterior ó feito da intencionalidade creadora, e non ó revés, como sucedía anteriormente con moita frecuencia.
En relación con isto, ás veces prodúcense en Galicia polémicas acedas en torno ó compromiso do escritor, nas que, por certo, son frecuentemente atacadas, con cegueira infinda, as traduccións das obras dos escritores galegos. Coido que ser crítico é unha condición do bo escritor, pero non creo que haxa que demostralo a cada paso no que cada quen escribe. Os novos entendemos o compromiso doutro xeito, e daquela negámonos a encadenarnos a estéticas caducas e reduccionistas. Precisamente por ese motivo, se algunha característica podemos botarlle enriba á actual narrativa galega é a súa absoluta diversidade, diversidade da que participan e conviven obras de varias xeracións de escritores e na que se dan as máis distintas correntes estéticas. Máis que de caracterísiticas da narrativa galega actual ñalgunha das cales se cadra xa quedaron lixeiramente apuntadas aquíñ, creo que convén falar de circunstancias e actitudes.
Para rematar, gustaríame dicir que os escritores en lingua galega, como tódolos escritores que desenvolvemos o noso traballo nunha cultura minorizada e dentro dunha situación de anormal normalidade, debemos mostrar unha actitude capaz de superar todo tipo de complexos, e reivindicarnos enérxicos e vitalistas. Na nosa literatura hai bos e malos escritores, e ás veces as obras dos malos escritores teñen un peso desmesurado, pois somos un país pequeno. Pero tamén nos chegan novelas procedentes de países fortes, que se len traducidas a case tódalas linguas, sempre proxectadas polo seu poderío económico e político, e ás veces son de ben baixa calidade. Sen embargo, a miña lingua dáme a posibilidade de me achegar, por exemplo, ás literaturas africanas escritas en portugués. E podo asegurarvos que hai cousas portentosas que nin sequera están traducidas ó español.
Os escritores galegos, vascos e cataláns deberiamos crear un estado fluído de traduccións entre as nosas linguas e esforzarnos en rachar fronteiras. Como di Xurxo Souto, referíndose ós galegos, vivimos no cu do mundo pero temos forza para tronzar o universo.