A súa figura é garbosa, de modesto porte, pero interesante e con engado. No seu mate semblante fan sombra a ternura e a melancolía. Aclárano as meniñas lumiosas e soñadoiras e o semisorriso que vaga sensitivo. Uns rulos castaños, rebeldes, que semellan agardar o soplo da frente. E o seu espírito... Como muller fidalga, e muller que leva dentro o manantío dun canto de eternidade, ¿non había de ser escollido, elevado, profundamente humán, afable, doce para o triste, misericorde para o desventurado, forte contra a opresión e enérxico contra a inxusticia?
     Esta semblanza feminina ten un nome, expresivo e soave a un tempo. Nome de honor dun pobo, que traspasa fronteiras dende a verdegante e fermosa Galicia: ¡Rosalía!
     Acaba de chegar coa súa nai a Madrid. É no abril do ano 1856. Lonxe quedaron as rúas santiaguesas coa xoia catedralicia. Diante de Pórtico da Gloria extasiaríase para pensar:

     Lonxe, tamén, o val padronés coas súas veigas floridas e os pinos cheirosos. Lonxe a vedraña casa solarenga da nenez. E a mar, que na hora suprema pregaría contemplar antes de pechar os ollos para sempre. Lonxe, a terra pola que un día, andando o tempo, suspiraría saudosamente:

     Coa súa xuventude, non pode polo de agora presentir a morriña intensa que oprimirá máis adiante o seu corazón apaixoado, dando orixe a cantos de inmortalidade. Case non ten dezaoito ou dezanove anos, e anque ten unha serie de dificultás de orde material, ¿que sinsabores poden aprisoar a este espírito, maturecido xa de intelixente reflexión, e que leva na súa entraña unha profunda voz poética? Por ela se libera, alonxando os crevadeiros, viaxando o seu mundo de evasión. Escribe, canta, —¿como non si é xoven e agarda?— o Amor.
     Rosalía lé as súas composicións na tertulia literaria que se xunta na sala acolledora da súa parenta. Alí está tamén o xoven xornalista e escritor, futuro historiador de Galicia, Manuel Murguía. Cecais coñecera a xentil poetisa das súas estancias na cidade compostelán. Quizais escribira para ela aquel delicado madrigal:
"Cando no pórtico da igrexa vexo pasar a que eu amo
eu quixera dicirlle:
—Quen fora a auga en que mollas os teus dedos,
quen o mármore que bicas antes de encomenzar a túa
oración.
Mais cando ergue os ollos... ¡Ai!, eu quixera ser o doce raio que fire as súas meniñas"

     Murguía escoita con visible interés os poemas que irían enfeitando a primicia da obra rosalián "La Flor", que o escritor comentaría nun artigo cheo de ánimo e simpatía pola autora. El tamén sinte no peito a chama divina da poesía. Descubre na xoven Rosalía un "talento oculto", e síntese conmovido polas "fermosas poesías". ¡Qué loubor para esta muller, que baixo o peso de cansancios físicos e morais "colle a súa lira, a lira do corazón, espontánea, franca, rica de imáxenes, e canta en versos non soamente doados e galáns, senón moitas veces en versos que non desdeñaría o millor dos nosos poetas"! ¡Qué alentos, na pluma do literato coruñés para este corazón feminino, "corazón de poeta", dun poeta "que sinte como poucos"!...
     O home entrou no tesouro lírico que contén a muller que lle interesa, e presinte, coa luz do amor, a forza extraordinaria da súa inspiración, o seu futuro inmoral; "¿Qué diredes senón que con tal maneira, sin pretensións e cecais sen estudos, fala a doce linguaxe da poesía, naceu para ser algo máis que unha muller, cecais pra donar un nome honroso á súa patria?" O tenro sentimento faino ser vidente. ¿Non columbrará na sombra gris do tempo, os —informes e sin xestación aínda— tíduos de Cantares Gallegos, Follas Novas e En las orillas del Sar?
     ¿Qué sentirá a nosa Cantora coa lectura da calurosísima glosa ó seu primeiro libro? As mestas pestañas treman húmidas e encéndense os finos dedos que sosteñen "La Iberia". Tamén ela admira e sinte inexplicable atracción polo home que daba honor e gloria ó seu país. A súa alma é apaixoada, chea de gratitude e de ilusión, pesia a que no seu fondo teña asento cediño, unha malencolía do sensible corazón, que logo será a súa dor:

     Outono madrileño do ano 1858... Día de casamento literario. Dúas xovens figuras galegas de escollido corte, xunguiron os seus destinos nun modesto templo. Pola súa vida de maridanza pasarían ó longo —escrebe Murguía— "breves os días de sol, aladas as ditas, fuxidías as alegrías, só constantes e duradeiros os rigores da fortuna".
     Ó seu paso, irían florecendo en realidás os pretéritos agoiros. Xurdirían da lembranza e a tenra saudade Cantares Gallegos; do sofrimento da terra e da íntima alma, Follas Novas; dos marmulos do río En las orillas del Sar. E entre eles, obras en prosa.
     Despois, un día, o home tivo que escribir:

     "Morta querida, de quen teño aínda nos meus labios os bicos da víspera longos, xuvenís, cheos de piedade e de paixón, ¿cómo non lembrarte a cada hora, a cada instante fuxidío, cómo non decirche:

     —Pois é forzoso, ¡vai amada da miña alma!, íspete da túnica e entra pura no coro das inmortais"?...





Nota: as frases entrecomilladas dos textos son traducidas do castelán.