Non me imaxinaba nada ben o ambiente glorioso do Ateneo da postguerra, por moito que Lier tratara de describirmo durante a cea, asolagado pola nostalxia. Pero menos aínda puiden imaxinalo cando entrei alí. Porque a impresión que me produciu foi, non xa de fonda decadencia, senón máis ben de total e definitivo acabamento. O edificio era grande, como xa dixen; e, por dentro, cheo de dependencias, de pequenos cuartos escuros, a maioría deles cerrados. Nos mobles -cadeiras, sillas, mesas- descansaban follas de periódicos, que, por abandono, non se botaran, e probablemente non se habían botar nunca, nas papeleiras (dito sexa de paso, por alí non vin ningunha papeleira). O piso, de vellas táboas de madeira sen encerar, gastada, encouzada, exhibía manchas onde queira que un o mirase. A atmósfera de descoido xeral prevalecía esmagadora.
     Cando Lier e mais eu pasamos por diante dunha porta que tiña enriba o letreiro de "Biblioteca", tratei de abrila e comprobei (ademais, o propio Lier díxomo) que estaba pechada con chave.
     -¿Sempre está así?
     -Pois, "practicamente" si.
     -¿Por falta de libros ou por falta de lectores? -preguntei.
     Realmente, eu decatábame de que a pregunta non era completa, de que aínda había posibilidades peores.
     -Boeno, libros aínda che hai ben deles. Claro que -engadiu Lier- a maioría xa están anticuados, porque case todos se compraron xa aló polo ano trinta e tres, trinta e catro.
     -¿Na época da República?
     -¡Pois si, é verdade! -exclamou Lier.
     Foi como se exclamase: ¡Mira que coincidencia!
     Pero aquela impresión de acabamento non era obra exclusiva do triste aspecto que ofrecían os elementos inánimes do Ateneo. En efecto: a mínima concorrencia humana non era máis leda. Para empezar, soamente había cinco persoas, todas elas concentradas no bar -un salón grande e estartelado, iluminado con barras fluorescentes, e cun espello todo ao longo da parede, moi do estilo dos anos de preguerra, detrás da barra. Pero como, por outra banda, o interior do Ateneo era tan complexo e amplo, como contiña tal profusión de habitacións cerradas, e de recantos, e de sillas, cadeiras e sofás baleiros; como, ademais, os cinco homes alí presentes estaban practicando o silencio perpetuo, o resultado podía ser algo así como unha escena de Samuel Beckett. Pregunteime tamén: Se tal era a decrepitude do Ateneo, ¿cal non sería a do Casino?
     Mais xa é tempo de descender a datos máis concretos e falar dos cinco compoñentes da presencia humana no bar do Ateneo (aumentada a sete con Lier e comigo) á que acabo de referirme. Estas cinco persoas eran: En primeiro lugar, o barman (supuxen, de novo acertadamente, que se trataba de Merdaseca), detrás da barra. Logo, sentado nunha alta banqueta dediante da barra, un bebedor tamén alto, con negras gafas de sol, e un vaso de whisky na man, que axitaba a cada paso para que se lle fose derretendo o xelo: chamábase Aser; Lier presentoumo, e el, inmediatamente, invitounos a unhas copas. En terceiro e cuarto lugar, respectivamente, Zhivago e Nestor: Zhivago de pé, contemplando a pantalla, xa muda, da televisión -colocada sobre un estante fixado na parede, coma no Café España-; Nestor, coas mans enlazadas detrás, cabizbaixo, calado, paseando dun extremo a outro do salón con pasos rápidos e áxiles, como se tivese presa, como se lle faltase tempo para devorar aquela distancia unha e outra vez con teima insaciable, con ganas con cada paso renovadas. Finalmente, nun recanto alonxado, case perdido nunha butaca, un señor calvo -había profusión de calvos- e de gafas, lía un periódico, ao parecer con toda minuciosidade, e sen que lle importase nada o feito de que todas aquelas noticias estivesen xa atrasadas (obviamente era un periódico da mañá. Lembreime de que tamén D. Isauro lía sempre os periódicos matinais á última hora do día, pero, como o lector ha ver ao seu debido tempo, aínda tiven noticia de cultos máis esaxerados á inactualidade periodística).
     -iQue raro!, ¿non está por aquí Deus? -preguntou Lier a Merdaseca.
     -Acaba de saír a toda mecha.
     Merdaseca fixo unha pausa. Miraba para a cara de Lier gravemente. Falara en voz baixa, en ton de extrema seriedade, como actuando de depositario dunha noticia que había que oír co ánimo en suspenso.
     -Acaban de saír Deus e Leopoldo -agregou.
     -¿E logo?
     -Aurora.
     -¿A cuñada?
     -Si. Avisaron do Apeadeiro.
     Merdaseca era lourido e calvo tamén -acabo de comentar a abundancia de calvos. Falou así, como a contagotas, como se non ousase contar de golpe todo o que sabía. Quizais pensaba que aqueles datos soltos eran suficientes para que Lier puidese imaxinar toda a historia. Nestor seguía paseando, e Zhivago de pé, parado, ollaba agora, a través dos cristais dun balcón, a ponla en sombras dun castiñeiro (si, penso que era un castiñeiro), lixeiramente abaneada polo vento.
     -Pero, ¿pasoulle algo? -inquiriu Lier.
     Evidentemente non fora capaz de imaxinar toda a historia.
     -Nada, que se tirou ao exprés -informou Merdaseca, cambiando agora de ton, como se tirarse ao exprés fose o acto máis natural do mundo-. A tres ou catro quilómetros do Apeadeiro.
     Merdaseca fixo unha nova pausa. Lier dixería a noticia en silencio. Tiña os ollos moi abertos, e a vista fixa como nun punto inexistente.
     -Parece que quedou irrecoñecible -engadiu Merdaseca.
     -¿Levárona ao Apeadeiro?
     -Si.
     Neste punto interveu Aser contundente: para dicir que fixera ben.
     E Lier exclamou meditativo:
     -¡Quen sabe!
     -¡Hizo bien, qué coño! -reafirmou Aser.
     Todos falaban en voz baixa, excepto Aser. Os pasos de Nestor sobre a madeira impoñíanse cun ritmo incontestado.
     Lier explicoume:
     -Atropeláraa un coche e non quedara nada ben, e o malo era que cada vez ía a peor.
     Logo preguntoulle a Merdaseca:
     -¿Así que Deus foi buscala?
     -Acaban de marchar. Deus e mais Leopoldo.
     De súpeto, sentiuse a voz de Nestor que, sin interromper os seus paseos, comentou:
     -Desde logo, este é un país de moito suicida; é un país que produce unha cantidade enorme de suicidas.
     Deu tres ou catro pasos, para logo engadir:
     -Pode que nisto inflúa o clima.
     -Hizo bien, qué coño -repetiu Aser.
     Era como se quixese dármonos a entender: Fixo o que tiña que facer e, ademais, iso é o que nos deberiamos atrever a facer todos.
     A continuación, mostrándolle o seu vaso xa baleiro, ordenoulle Aser a Merdaseca dictatorialmente:
     -A ver, echa otro.
     Merdaseca puxo ollos e voz suplicantes.
     -Pero, home, Aser. Sabes que non debías probar nin gota de alcohol.
     Lier apoiouno:
     -Ten razón, agora non debía beber máis nada.
     -¡Venga, otro whisky! -insistiu Aser, molesto, impaciente e imperioso.
     Merdaseca, como resignado, colleu a botella de whisky -fixeime que era Chivas: todo polo grande-, ao tempo que dicía:
     -Estaste matando, o que ti fas si que é suicidarse.
     Aser replicoulle que sabía moi ben o que facía. E que á súa idade non necesitaba consellos.
     Aser falara agora máis cortante que nunca, como con ton de dignidade ofendida, mais, ao mesmo tempo, con certo ton tamén de neno mimado que fai unha trasnada simpática. Logo, animounos a Lier e a min a que acabaramos tamén rapidamente as nosas bebidas para repetir; pero ambos contestamos negativamente.
     Seguiu un silencio xeral de voces e, polo tanto, un predominio máis absoluto aínda dos golpes dos tacóns de Nestor sobre a madeira do piso. Ata que, por fin, Aser preguntoulle cantos paseos levaba xa.
     Nestor encolleuse de ombros. Exclamou:
     -¡Pues no sé!
     ¡Pois cen ou douscentos!, agregou. ¡Ou mil!
     E os que aínda lle quedaban aquela noite, concluíu, ata marchar do Ateneo.
     -¡É incansable! -díxome Lier admirativo.
     -É a miña maneira de pasar o tempo; a miña maneira de matar o tempo -confesou Nestor.
     Lier, agora, botou unha ollada por tanta desolación como nos rodeaba no Ateneo, para deixarse asolagar de novo pola nostalxia.
     -Faláballe eu das grandes verbenas de aquí nos anos corenta -díxolle a Nestor, ao mesmo tempo que me sinalaba a min.
     Nestor fixo un sonido coa gorxa semellante ao comezo dunha risa sarcástica parada en seco.
     -Aqueles tempos pasaron para non volver; para non volver nunca máis -sentenciou.
     -¡Que poucos quedamos xa! -asombrouse agora Lier-. Entre os que marcharon para Venezuela ou para outros sitios e os que xa morreron... ¿Acórdaste aquela vez que Filomeno improvisara un baile, despois de conseguir todo o champagne necesario en menos de tres horas, e chamara ao pobre Castelo, o portugués, que en paz descanse, o sogro de Mouriz, para que viñese tocar o piano?
     -Filomeno, ese si que era un conserxe, e non ti -espetoulle Aser a Merdaseca, ollando fixamente para el, e falando agora excepcionalmente en galego.
     Merdaseca non soubo que xesto poñer para encaixar dignamente aquela broma-ofensa.
     -¡Que poucos quedamos xa! -repetiu Lier.
     -¡Que se lle vai facer! Todo cambia e todo pasa -filosofou Nestor sen pesadume.
     Logo, volveu facer de profeta negativo, de profeta que di, non o que vai pasar, senón o que non vai:
     -Aqueles tempos do Ateneo non volverán.
     Porque, ademais, a xuventude actual non era partidaria de Casinos nin de Ateneos. Non quería frecuentar este tipo de sociedades.
     Nova profecía de Nestor:
     -Dentro de pouco, non quedará nin unha en toda España. ¡Nin unha!.
     Agora os rapaces tiñan outros sitios onde bailar ao seu gusto. Agora tiñan moita máis liberdade que antes para pasar o tempo como lles dese a gana.
     -Nisto si que houbo progreso -afirmou Nestor-. Hoxe, se unha pandilla de rapazas e rapaces quere ir por aí a pasar xuntos uns días nunha tenda de campaña, van; van, e non pasa nada, e non lle teñen que dar explicacións a nadie.
     -Demasiada liberdade, xa -interveu Merdaseca, máis tímido e inseguro desde que sufrira a broma-ofensa de Aser.
     Eu pensei que o pobre Merdaseca -que, por outra banda, me dera unha impresión francamente boa; quero dicir, que non me parecía que desmerecese en nada se o comparabamos co común dos cidadáns, fosen barman ou non o fosen- tiña que apandar coas consecuencias ingratas do mito Filomeno. Estaba, en certo modo, incorporado ao mito como a contraparte negativa; como a sombra necesaria para que a luz do mito brillase con máis forza.
     Sen emprestarlle atención aos reparos de Merdaseca, Nestor seguiu dicindo que, na súa maneira de ver, unha das causas non despreciables da emigración, non só na Vila, senón tamén en tódolos demais lugares semellantes, fora o tedio.
     Segundo eu a entendín, a idea de Nestor era que, despois dos breves anos de euforia subseguintes ao remate da guerra civil, viñeran longos tempos, que se prolongaron aproximadamente durante toda a década dos cincuenta, de fonda represión e de tristísima depresión.
     -¡Nestas vilas o aburrimento era insoportable, era mortal!
     Nestor falaba agora alporizado, indignado, mesmo me pareceu que cunha lixeira conxestión rosada acendendo lixeiramente a palidez básica da súa face.
     -¡Todo estaba mal visto, ou prohibido!
     A única diversión diaria da xente nova era ir á estación; ir tódalas tardes á estación a ver pasar o exprés. Esa era a grande diversión. E os domingos ao cine, a ver unha película debidamente cortada ou cambiada pola censura; pero coa particularidade de que unha parella de rapaces que fose unha tarde soa ao cine, e non tivese intención de casar, xa quedaba mal vista, xa quedaba socialmente condenada.
     Mellor dito, corrixiuse Nestor, non a parella, senón a rapaza.
     -Sólo a rapaza.
     Por outra banda, a presión do clero era ineludible. Os rosarios da aurora pasaban polas rúas, ás seis ou sete da mañá, cando case tódolos veciños, menos os que asistían a eles, estaban aínda durmindo, e pasaban cantando:

     E cantos semellantes. E non faltaban en vilas e cidades exercicios espirituais, ou misións, con altofalantes estratexicamente distribuídos por rúas e prazas, de forma que, mesmo os que estaban na terraza dun café, por exemplo, ou mesmo os que só querían dar unha volta pola rúa, tiñan que oílos, tiñan necesariamente que oír os sermóns de cada día.
     -¡Tiñas que oílos aínda que non quixeses! -case berraba Nestor.
     Certo que hoxe se daba, por desgracia, o mesmo xénero de abusos. Os coches con altofalantes para berrar propaganda política, sobre todo dos partidos menos votados, eran, en cidades e vilas, unha molestia case diaria.
     -E machácante os oídos, vólvente tolo, e non podes evitalo.
     De todos modos, para a mocidade, agora todo cambiara. Quizais caéndose no extremo oposto, quizais agora tivese demasiadas facilidades, demasiadas oportunidades, demasiadas tentacións.
     -Pero, con todo, eu preferiría ser xoven hoxe; pero sen a menor vacilación; se me desen a escoller, escollería estes tempos para ser xoven -rematou Nestor, que só interrompera os seus cortos e frenéticos paseos o tempo necesario para explicar con máis enerxía e claridade as fases para el máis apaixonantes do seu discurso.
     Pero Merdaseca non estaba conforme.
     Insistiu:
     -Hai demasiada liberdade.
     Fixo unha pausa breve e nerviosa. A voz soáralle un tanto trémula, quizais pola emoción que lle producía a súa propia firmeza en contradicir nada menos que a D. Nestor. En realidade, notábase ben que a tolerancia ou comprensión de Nestor con respecto dos costumes da mocidade actual non despertaba grande entusiasmo tampouco entre os demais circunstantes (entre os que non se podía contar a Zhivago, que continuaba de pé, parado -agora aquí; ao cabo dun momento un pouco máis alá-, totalmente alleo ao que se dicía ao seu arredor). De súpeto, Merdaseca, nun sorprendente cambio de ton, liberado agora de toda timidez e de toda cohibición, engadiu:
     -Hai moito chulo e moito señorito. Pero moito. Os rapaces de agora non pasaron a fame que pasei eu, cando non había cartos na miña casa nin para comprar azucre moreno, me cago en diola; cando as demais nacións non deixaban entrar nada en España, e, poño por caso, non tiñamos nin luz.
     ¿Influiría na hostilidade de Merdaseca contra a xuventude presente o feito de que esta preferise, para pasar o tempo e gastar os cartos, outro tipo de locais distintos do Ateneo?
     A verdade é que eu non tiña ningunha razón para afirmalo.
     Inesperadamente, Aser impuxo agora a súa propia voz para afirmar o seguinte: Que se a el lle saía un fillo marica ou drogadicto, pegáballe un par de tiros na cabeza.
     Nestor riu. Lier interveu irónico e conciliador:
     -Home, iso sería demasiado.
     Aser, envalentonado, repetiu que na cabeza. Porque do hospital se saía.
     -Pero del cementerio no se sale, ¡qué coño!
     Nisto tiña toda a razón; non había dúbida de que tiña toda a razón, comentou Nestor.
     -Del cementerio no se sale -repetiu Nestor divertido.
     Quizais envalentonado aínda máis por este comentario, un tanto tanxencial, de Nestor, ampliou Aser o campo de aplicación da súa ameaza: Se lle saía un fillo marica, ou rojo, ou drogadicto, pegáballe un par de tiros na cabeza. Nin máis, nin menos. Pero así, sen dubidalo.
     Lier dirixiuse a min para dicirme sorrindo:
     -Non te asustes polo que di, que é totalmente inofensivo, aínda que ás veces non o parece.
     Zhivago, que estaba de costas, deu agora a volta de súpeto cara a nós, como se acabara de ter un importante trasacordo, para preguntármonos que hora era.
     Penso que foi a primeira vez que sentimos a súa voz desde a nosa chegada ao Ateneo. ¿Era así, de aquela maneira tan lamentable, como pasaba alí as tardes e parte das noites -de pé, parado, abstraído, vendo a televisión mentres duraba o programa, e mirando para ela aínda sen programa; case sempre calado por falta de xente disposta a escoitalo?
     Cando eu lle dixen a hora, el empezou a protestar pola informalidade do Barbas.
     Quedara, o Barbas, en estar alí, no Ateneo, ás dez e media, protestou Zhivago con ton de neno mimado -el tamén- ao que lle falla una expectativa. E cando un se compromete a facer algo, ten que cumprir. Pois para iso somos animais racionais.
     -¿Es así o no es así?
     Os que non eran capaces de cumprir as promesas, estaban ao mesmo nivel que os tolos, ou que os nenos de dous anos, seguiu disertando Zhivago con ademáns de indignación. Non se podía contar con eles. Como se non existisen. Peor aínda que se non existisen.
     Zhivago estaba de novo nas alturas da súa oratoria, neste caso unha perorata moral contra o incumprimento das promesas; pero menos mal que el mesmo parou de súpeto para baixar ao terreo pragmático, aos asuntos concretos -aínda que, realmente, non demasiado importantes, penso eu, desde unha perspectiva un pouco xeral:
     O Barbas quedara en estar alí ás dez e media para comunicarlle se puidera ou non levarlle unha mesa ao River Club, explicou. E como non aparecera, non sabía se lla levara ou non lla levara.
     ¿Por que non telefoneaba a súa casa e así se enteiraba?, suxeriulle Nestor.
     -¿Yo? -dixo Zhivago como se non comprendese que se lle puidese facer a el tal suxerencia.
     Para empezar, a muller non estaría, ou estaría durmindo.
     -Tiene el sueño más terco que una mula.
     Houbo risas por esta comparanza.
     E, por se o anterior fose pouco, agregou Zhivago que el detestaba o teléfono.Se por el fose, non habería teléfono na súa casa. Habíao simplemente porque xa estaba instalado cando el empezara a vivir nela. Nada máis que por esta causa.
     Entón, Aser anunciou en voz baixa, e sen dirixirse especialmente a Zhivago, que o Barbas estaría no Linterna.
     -¿Seguro? -preguntou Zhivago, supetamente esperanzado.
     -¡Hombre! -dixo Aser.
     Encolleuse de ombros, como querendo preguntar: ¿É que se pode poñer en dúbida isto?
     ¿Por que tardara Aser tanto en dar aquela información, e por que finalmente a dera como de mala gana, como deixándoa caer, indiferente a se alguén a oía ou non? Quizais fose porque despreciaba os discursos de Zhivago, o programa de vida de Zhivago, a mesa de mármore de Zhivago.
     -¿E se fosémos ata o Linterna? -propuxo suavemente o suave Lier.
     Zhivago foi o primeiro en aceptar. Un paseo. ¿Como non aceptar un paseo? Pero ademais estaba o Barbas, a oportunidade inminente, quizais única, de velo, de preguntarlle pola mesa.
     Beber non ía beber alí nada en absoluto, pero disposto a ir, claro que si.
     -¡Desde este momento! - afirmou todo valente.
     Agora estaba xubiloso, irradiando felicidade. A proposta de Lier cambiáralle a visión do mundo.
     Lier animou a Nestor:
     -¿Non vés, Nestor?
     E, sen dúbida para que se decidise máis rapidamente, suxeriulle:
     -Despois podemos pasar polo River Club, e ves como está a tenda de campaña de eses rapaces.
     -¡Moi ben!- exclamou Nestor, como resignado-. Pois imos a...¿cómo se chama?
     -O Linterna. ¿Non o coñeces?
     -Pois non. Pois iremos logo ao Linterna. Aínda que eu tampouco vou beber nada.
     Despois da súa propia aceptación, Nestor tratou de arrastrar tamén a Aser, quizais porque, indo os cinco, el mesmo tería menos motivos para non ir; ou quizais, simplemente, para distancialo do whisky, aínda que só fose por un momento.
     ¿Por que non se animaba tamén, e así tomaba un pouco de aire puro? A noite estaba algo fresca, pero agradable.
     ¿Para que?, replicou Aser. ¿Para para ver estrelas?
     -Sobran estrellas - afirmou, despectivo para as estrelas e un tanto enigmático, sempre co vaso de whisky na man.
     Nestor riu. Despois, tratando de disimular cun ton lixeiro a seriedade do seu pensamento, observou:
     -Non sei se sobran estrelas ou se sobramos nós; a min paréceme que os que sobramos somos nos.
     Pouco despois partiamos, Nestor, Lier, Zhivago e mais eu, para o Linterna. Dentro do Ateneo, testigo mudo, quizais testigo morto, de días de tanta conspiración, tanto crime e tanta guerra, quedaban, pois, Merdaseca, estancado detrás da barra; Aser, dediante desta, pegado ao seu enésimo whisky; e o señor marxinal, case invisible no butacón, ensumido na tarefa de zugarlle ao periódico todo o zume que aínda lle podía quedar.