Dr. Zhivago. Mentres subía as escaleiras da súa casa, con certo nerviosismo, recoñézoo, preguntábame unha vez máis sobre a maneira de explicarlle o motivo da miña visita. A verdade é que xa tratara varias veces de dar cunha resposta á tal pregunta, sempre sen éxito. Polo tanto, acabaría chamando cegamente confiado na miña capacidade de improvisación. Ocorréraseme levar un magnetofón, por se el me daba informes dignos de ser gravados (e, naturalmente, consentía en que os gravara). Era o magnetofón máis pequeno que puidera procurarme; así e todo, resultaba pesado e voluminoso -moi lonxe dun magnetofón "de bolsillo".
     Vivía no segundo andar. As escaleiras, o mesmo que o pasamáns, eran de cemento incoloro; frías, feas, inhóspitas. Feas coma a casa, na que me fixara antes de entrar: Unha casa relativamente moderna, de postguerra, pero -ou quizais: xusto por iso- xa en decadencia indecorosa, coa fachada chea de manchas. En suma, un estafermo vilego.
     A porta non tiña timbre, senón un deses pequenos chamadores metálicos, que producen, ao seren usados, unha especie de estoupido tan agudo como pouco grato. Petei. Abriume unha muller de mediana idade, con xesto receoso e desabrido.
     -¿Está D. Julio?- pregunteille en castelán.
     Engadín, mentres ela continuaba en silencio, protexida pola porta entornada, que eu era amigo de D. Isauro, o curmán de D. Xulio que vivía en... Antes de eu rematar, a muller desapareceu no interior do piso, aínda sen abrir a boca, pero, polo menos, deixando a porta entreaberta. De alí a pouco, sentín unha voz masculina, un tanto rouca, pero non mal timbrada, segundo me pareceu. Por fin, o Dr. Zhivago xurdiu baixo o lintel da porta: alto, fraco, silueta quixotesca, cara en forma de pera, cabelo negro, escaso, liso, peiteado para atrás nun estilo que me fixo lembrar o do típico galán da "belle époque", cun xersei de colo cerrado, coma os usados por D. Miguel de Unamuno -detalle este que me chocou porque, de momento, non facía frío ningún. Había nel certa presunción no vestir, non incompatible coa súa fidelidade a unha moda atrasada, de varios decenios antes.
     Saudoume como se me coñecese de sempre. Case nin tempo me deixou para dicirlle que eu era amigo do seu curmán: fíxome pasar a toda presa ao seu despacho.
     Eu estaba sorprendido, case desconcertado, por tan caluroso recibimento. De xeito que foi case sen tempo intermedio, como por unha mutación instantánea, como me encontrei sentado contra el. El estaba detrás da súa mesa de despacho, ampla, negruxa, sólida e vella -feita quizais por algún carpinteiro aldeán en tempos do seu pai ou do seu avó, a xulgar pola súa simplicidade, pola súa rigorosa elementalidade. Desde logo, daba impresión de auténtica. Estaba case baleira, pero chamoume a atención nela un tinteiro quizais decimonónico. E non tanto polo tinteiro como porque os dous pequenos recipientes con que contaba, cada un nun extremo, estaban cheos de tinta, e dúas plumas de escribir, exactamente coma as usadas nas escolas das nosas infancias, descansaban entre eles, con mostras de teren sido molladas recentemente. O resto do despacho era digno do resto da casa: frías paredes brancas con manchas de humidade e cun calendario, propaganda dun comercio local de alimentación (autoservicio), cunha lámina ofrecendo unha lamentable perspectiva de calquera das nosas ex-cidades; unha ventá que daba á rúa; algunhas sillas de madeira, tesas e incómodas; un pequeno moble-biblioteca con catro ou cinco libros, entre os que destacaba un Diccionario de la Lengua, e pouco máis.
     Eu deixara o meu magnetofón sobre unha silla un tanto afastada.
     Sempre en castelán, desde logo, díxome Zhivago que non vía ao seu curmán desde había unha chea de anos.
     Eu íalle contar que estaba ben, que nos atopabamos moi de cando en cando na rúa, pois el vivía preto de onde eu traballaba, pero Zhivago non me deixou espacio -ou tempo. En efecto, esqueceu bruscamente ao seu curmán, para pasar a se ocupar del mesmo.
     Con voz altisonante comunicoume que el non viaxaba.
     -Yo leo y medito -dixo.
     Quizais debería terlle dito algo así como que eran dúas actividades moi nobres, mais non o fixen. Só pensei que había que ter paciencia.
     E que ninguén o sacase da lectura e da meditación, porque esa era a súa vida, agregou D. Xulio, sempre altisonante.
     Eu asentín coa cabeza como dándolle a entender que o comprendía.
     -Y hasta me gustaría escribir, pero...
     Figureime que quería dicir algo así como que escribir ben era moi difícil. Eu aproveitei aquela referencia á escritura para louvarlle o tinteiro.
     Era bonito. E tamén as plumas, comenteille.
     Entón el colleu unha pluma coas dúas mans, como se fose unha xoia moi valiosa, e mostrouma case con xesto de prestidixitador que saca das mangas un par de pombas.
     -Es de las que ya no se encuentran -dixo.
     Porque, engadiu, agora todo o mundo usaba eses... ¿como se chamaban?: bolígrafos, ou como fose. Pero ¿como se podía escribir como Deus manda con bolígrafo?
     -¿Cómo?- repetía retoricamente.
     Escribir ben era o que se chamaba "caligrafía". E caligrafía viña do grego "kallos", que significaba "belo", "fermoso", e "grafe", que significaba "escritura". Caligrafía era, pois, escribir con letra bela: unha verdadeira arte. Pero ¿quen sabía hoxe practicala? Unha letra bonita require que certos trazos sexan grosos, outros finos. Así o aprendera el na escola. Así llo aprendera o seu vello mestre D. Constante.
     -¡Y no se me olvidará nunca!
     Pero ¿como se podían facer trazos grosos e trazos finos cun bolígrafo? Por iso el se negaba enerxicamente ao uso do bolígrafo. Pero, polo contrario, de cando en cando collía aquelas plumas e practicaba.
     -Practico la caligrafía. ¿Te das cuenta?
     Aínda seguiu verquendo entusiastas louvanzas sobre aquelas vellas plumas que, pensaba eu, se esgallaban a cada paso, e cubrían de borranchos os cadernos e mais os dedos dos colexiais; sen contar os tinteiros que se derramaban de cando en cando por pantalóns, camisas ou pupitres.
     Zhivago seguiu perorando. Escribir e falar, falar correctamente, ¿quen sabía facelo nestes tempos?
     Non baixaba da grandilocuencia, da oratoria, da altitude retórica. Parecían nel, notei con alarma, tendencias irrefreables. Tamén puidera ser que se lle agudizasen coa miña visita. Quizais non tivese ocasións, de ordinario, de desafogalas tanto como a el lle gustaría, e aproveitase a miña visita para curarse de moitos anos de frustración.
     Con todo, a súa voz non era a que lle cadra a un orador empoleirado. Cando estaba agardando por el diante da porta do piso, parecérame grave. E, efectivamente, era máis ben grave; pero non potente. Ás veces tiña, a súa voz, certos fallos repentinos, certas caídas, certos ataques de debilidade. E, desde logo, aínda había que apoñerlle a Zhivago outra nota incompatible coa oratoria "correcta": o seu traicioneiro acento galego.
     ¿Quen sabía hoxe falar e escribir correctamente o castelán?, teimaba Zhivago.
     Tanto os periodistas como os locutores cometían verdadeiras barrabasadas gramaticais. Collía un unha páxina calquera dun xornal, e que difícil era non detectar nela catro, cinco, dez faltas gramaticais: ás veces, mesmo ortográficas.
     -¡Ortográficas!
     Por exemplo: avance con b.
     -¿Qué te parece?
     A min só me quedaba escoitalo e facer votos para que parase, para que non se embalase por unha costa abaixo tan empinada e pisada como aquela. Pero xa era tarde. Xa estaba embalado.
     Menos mal que logo me contou unha historia que me fixo certa gracia.
     Poucos días antes chamara a un cativo que ía pola rúa.
     Un pequeno que saía da escola, coa súa enorme carteira, que debía pesar máis ca el.
     -Oye chavalín, ven aquí un momento, le dije.
     Ao tempo que me contaba isto, curvaba Zhivago o dedo índice da súa man dereita unha e outra vez cara el, reproducindo o movemento con que lle ordenara ao rapaz que se lle achegase.
     Preguntoulle Zhivao se viña da escola.
     O rapaz contestou que si.
     ¿E que tal o mestre, aprendía moito con el?
     O rapaz, mudo, encolleuse de ombros.
     -Vamos a ver: ¿Tú sabrías ponerme en voz pasiva la siguiente oración: Pedrito ha robado cuatro ciruelas?
     O rapaz negou coa cabeza, con aire de non comprender nin tan sequera a oración que tiña que poñer en pasiva.
     -¡Pues a tu edad yo ya sabía eso!
     Iso, e as cinco declinacions, e as catro conxugacions do latín. Pero agora non se estudiaba latín. ¿Como se podía ter un coñecemento mínimo da gramática castelá sen unha sólida base do latín?
     ¡Sen saber latín, imposible saber castelán!, exclamaba Zhivago.
     E resultaba que, en vez de latín e dun estudio fondo da gramática "cas-te-lla-na" (unha e outra vez, a palabra "gramática"; sen dúbida, a máis sublime das ciencias para Zhivago)...
     -...Que es la gramática ES-PA-ÑO-LA, después de todo... No sé en qué iba -confesou de súpeto Zhivago, como recén caído en terra.
     Eu acudín na súa axuda: Que en vez de...
     -¡Ah, ya!
     En vez do latín e dun estudio profundo da gramática castelá resultaba que agora algúns querían que os rapaces aprenderan galego. ¿Para que? ¿Para que lles ía servir? Sen contar con que o galego non existía. Así de claro: non existía. Quedaban uns cantos paisanos que falaban unha mala mestura de galego e castelán, e uns poucos señores, que se chamaban a eles mesmos "escritores galegos", aos que lles daba por escribir un galego que ninguén entendía, nin eles mesmos.
     Un galego totalmente inventado, que non sa falaba nin se falara nunca.
     E logo, todo aquel necio rebumbio arredor das autonomías -de Galicia, de Cataluña, das Vascongadas.
     ¿Non era ir para atrás como os cangrexos? ¿Non era voltar aos Reinos de Taifas?
     Porque xusto cando camiñabamos cara á unidade europea, xa que tódalas nacións se quedaran pequenas e insuficientes, viñan "estes señores", totalmente retrógrados, pretendendo erguer novas fronteiras. Cando o que había que facer era derrubalas, tódalas fronteiras.
     ¡Se mesmo o planeta terra quedábanos hoxe en día pequeno!
     Efectivamente: ¿Non queriamos ir á Lúa, a Marte, a Venus? ¿Para que, pois, tanto localismo anacrónico?
     El, cando alguén lle preguntaba se era galego, tiña unha contestación "ad hoc".
     -¿Gallego? ¿Qué es eso?
     Zhivago poñía un xesto desmesurado de asombro e desprecio.
     ¡El era cidadán do mundo!, proclamou.
     Aos nosos oídos chegaba o balbordo dos coches pola rúa. Non era un tráfico continuo, como o da cidade, pero o feito de que cada ráfaga de ruído se puidese individualizar en correspondencia co coche de que proviña facíao case tan molesto. Aínda quedaba ben tempo para que o sol se puxese, pero o despacho de Zhivago achábase case en penumbra. Eu estaba de costas á ventá: se volvese a cabeza, perdería ver as ventás dun branco estafermo que tiñamos enfrente.
     Zhivago continuou o seu discurso. El era ferozmente inimigo das autonomías, declarou como se non houbera quedado xa este punto suficientemente claro.
O outro día preguntáralles a uns cantos individuos no Ateneo... Zhivago interrompeuse para facerme esta outra pregunta: se eu sabía que era o Ateneo.
     Eu dixen que si. Así e todo, el explicoume que, "teoricamente", era unha sociedade cultural-recreativa, pero que, en realidade, de cultural non tiña nada. Máis ben era un centro de analfabetos.
     -¡De analfabetos totales!
     Pois ben: Zhivago preguntáralles que quería dicir "autonomía". Ninguén soubera darlle unha resposta correcta.
     De repente, Zhivago ergueuse do seu asento e foi coller o Diccionario de la Lengua. Pasou e repasou cantidade de follas. Por fin, deu coa palabra buscada.
     -Autonomía -leu-. Del griego "auto", "nomos", ley. Capacidad para gobernarse a sí mismo, independencia.
     Volveu poñer o diccionario no seu sitio.
     -¡Nada de independencias! -exclamou ao retornar á mesa.
     O que precisabamos era xustamente un goberno mundial. Destructor de tódalas independencias.
     Logo, Zhivago sinalouno coa mirada e, cambiando de ton, abandonando agora a retórica altisonante, confesoume que el, co diccionario aquel, pasaba o tempo sen sentilo.
     -¡No me aburre nunca!
     Moitos días permanecía horas enteiras ensumido na súa lectura. Nunca aprendera tanto coma co diccionario. Se fose gobernante, faría norma de cumprimento obrigatorio, rigurosamente obrigatorio, que cada familia tivese un diccionario da lingua española.
     Xa que acababa de mencionar o Ateneo, pensei que era boa oportunidade para preguntarlle pola outra sociedade da Vila, na que, segundo D. Isauro me contara, tantas decisións se coceran nos días -ou noites- criminais da preguerra e da guerra civil.
     -¿Ud. frecuenta más...?
     Zhivago cortoume para indicarme que o tratase "de tú".
     Pregunteille, pois, tratándoo xa familiarmente, se frecuentaba máis o Ateneo que o Casino.
     -¿El Casino? -repetiu como aludindo a algo indigno de ser nomeado.
     "Aquilo" estaba practicamente acabado. Ninguén ía por alí. Era unha antigalla. Non se explicaba porqué non se desfacía dunha vez aquela sociedade. El nin sequera era socio, ¿para que ía selo?
     Ocorréuseme entón sacar o meu tabaco e ofrecerlle un pito a Zhivago. Case deu un brinco retrocedendo na súa cadeira.
     -¿Tabaco? ¡Ni olerlo!
     Adoptaba un xesto teatral de rechazo, de ¡vade retro!, coas mans abertas diante del no aire, como para parar un golpe inminente; ou como se quixese fuxir de algo que lle daba verdadeiro arrepío.
     Preguntoume se sabía cando fumara el o seu derradeiro cigarro.
     Naturalmente, deille a entender que non tiña idea.
     Fora o 28 de xuño de 1976, ás cinco en punto da tarde.
     -Día de S. Ireneo, según el santoral católico.
     Quedou ollando para min orgulloso e satisfeito, non sei se do ben que lembraba a data (anque non precisara se as cinco en punto da tarde era a hora en que acendera, ou a hora en que apagara, o seu derradeiro cigarro), ou de non ter volto a probar o tabaco desde aquela. Quizais de ámbalas fazañas.
     -¿Y sabes cómo?
     Sen dúbida, eu tería lido propaganda de certos medicamentos anti-tabaco, ou mesmo de cursos de varios días de duración para liberar aos asistentes do vicio de fumar.
     Pero o seu método fora moito máis sinxelo que todo iso.
     Novamente, ollou para min con fixeza por varios segundos, como agardando a que me preparase para recibir a segunda noticia sensacional.
     -Mi método para no fumar más consistió en no fumar más -dixo, por fin, suavemente, coma un río que esvara todo maino; como querendo significar: así de difícil e así de doado.
     E este era o único método eficaz, pensaba.
     E non era que a el o tabaco lle fixese dano.
     Non. Fumara desde os catorce ou quince anos, tabaco negro unicamente, dous paquetes diarios, e nunca tivera tose, nin bronquites, nin nada. O que pasara é que, de repente, decatouse de que era unha tontería fumar. E por iso acordara non volver facelo nunca máis.
     E nunca xamais volvera botar de menos o tabaco.
     Nin tan sequera un día de festa, ou ao remate dun banquete entre amigos, cando todos se poñen a fumar puros, por aquilo de que un día é un día.
     Claro que el non asistía nunca a festas nin a banquetes.
     El levaba unha vida perfectamente metódica.
     -¡Como un reloj!
     A todo isto eu estaba fumando, e si que botaba de menos algo: un cinceiro.
     Ao meu arredor non descubría ningún; así que lle preguntei a Zhivago se mo podía proporcionar. A súa resposta inmediata foi empezar a chamar, sen se mover do seu asento, tan alto como a súa voz daba de si:
     -¡Anuncia! ¡Anuncia!
     A porta do despacho estaba só entornada; mais Anuncia non oía. Zhivago repetía: ¡Anuncia!, alterado e nervioso, coas carótides marcándoselle no pescozo. En vista do persistente silencio de
     Anuncia, ergueuse e foi á porta; alí berrou de novo ¡Anuncia! -un berro como un ¡Socorro! desesperado, e Anuncia debeu de aparecer por fin no corredor -eu non podía vela desde o meu asento-, porque agora Zhivago ordenou dunha maneira desabrida: ¡A ver, hombre, un cenicero! Agardou un intre na porta (quizais non consideraba a Anuncia digna de entrar no seu despacho). Por fin, sen que nin el nin Anuncia pronunciasen nin unha soa palabra máis, volveu Zhivago cun cinceiro metálico na man, comentando que a frase máis xenial que se escribira en toda a historia da filosofía era "aquela de Schopenhauer" :
     - La mujer es un animal de cabellos largos e inteligencia corta.