Non lle chegou aínda a Salvador García-Bodaño a hora das Completas, por máis que neste volume estean recollidos tódolos seus poemas. As Obras Completas, penso eu, marcan o peche definitivo da obra dun escritor: son algo así como a súa morte civil; pero García-Bodaño ten unha obra en marcha -importantísima-, e foi quen de mudar os seus esquemas e ofrecernos aínda hai pouco “Os misterios de Monsieur D’Allier”, que parece encetar unha xeira nova do seu labor. E dunha tacada, co seu primeiro libro de narrativa, conseguiu premios, honores, recoñecementos, e a gratitude dos lectores, sorprendidos por unha obra divertida, amena, profunda sen matar a ninguén de aborrecemento, áxil e deliciosa. E aí temos, na prensa, os seus traballos xornalísticos, que haberá que estudiar no futuro coma un índice de urxencia de problemas candentes na vida cultural e política galega destes anos. E digo esto porque non podía deixar de expresar publicamente a miña admiración por este articulista memorable que é Salvador García-Bodaño, meditador severo e ás veces iracundo, tamén irónico cando o caso merece un esforzo de comprensión.
Con todo, e por máis que non lle chegou aínda a hora das Completas, pensou Salvador que convén de tempo en tempo facer un alto no camiño, botar unha ollada atrás, e poñer diante do lector unha obra cumprida e callada, como decindo: “Ata aquí cheguei. Velaí tedes todo o que levo feito Agora, vou seguir. Deixádeme en paz”. Trátase dunha catarse, posiblemente, ou dun coller folgos para seguir a viaxe: non é unha despedida. Iso é o que representa, digo eu, este volume no que se recolle todo canto nos eidos da lírica pensa o autor que convén deixar en orde antes de encetar quizais unha xeira nova. E os seus lectores -fidelísimos e deslembrados- agradecémosllo. Deixádeme con todo que adiante unha opinión: a grande sorpresa deste volume vai ser para nós, os seus lectores, esa recolleita de dispersos, minuciosamente ordenados dentro deste volumen, que poden lerse coma un libro enteiro e cabeato: homenaxes a amigos mortos ou vivos, espléndidos poemas con nome e apelidos de xente á que Salvador, sempre no centro da vida cultural galega, coñeceu e tratou con fortuna para el, con sorte para os que así se ven agora convertidos en pretexto e materia de poemas memorables, e fortuna tamén para os seus lectores, que descubrimos unha vea lírica da que só tiñamos sospeitas a través do azar dunha lectura nas follas dun xornal. Poemas de homenaxe que constitúen unha galería de honor de xentes desta Galicia nosa, Rosalía por diante, como cómpre. Benvido sexa, pois, este corpus total da poesía de García-Bodaño. Coa esixencia de que, en poucos anos, teñamos outro semellante e complementario.
Os profesores de literatura, por deformación profesional que non podemos evitar, tendemos a fichar ós escritores en camadas xeolóxicas, e, dentro delas e con teimuda obsesión entomolóxica, a deslindar bandas, grupúsculos e enxames, cun ronsel de marxinais, heterodoxos, apóstatas e renegados que logo non sabemos onde meter. E lindamos así a Salvador García-Bodaño nun grupo definido, ó que eu chamei algunha vez “primeira promoción de posguerra” e outros chamaron “promoción dos 50” -teño para min que mellor sería dicir dos 60, vistas as datas dos seus libros definidores e os feitos xeracionais que os marcaron.
Cumplindo, pois, coas liturxias profesionais, haberá que dicir que chegou xa, ou iso parece, o tempo de estudiar demoradamente a obra destes poetas. A publicación de volumes coma este, vai facilitar sen dúbida a tarefa, e ben poidese ser que servise de punto de partida. Como podería selo tamén a espléndida edición que fixo hai pouco Vicente Araguas de “Entre o si e o non”, de X.L. Franco Grande, que foi quizais o poeta máis inxustamente tratado entre os deste grupo dos 60. Lendo a edición de Araguas, co pouso que o libro esixía, tiven a impresión de estar a ler un libro novo, no que non reparara dabondo no seu tempo, un libro actualísimo e revelador dun poeta descoñecido. Un gran libro dun poeta ó que non soupemos ler, enteada a nosa visión, naquel ano 1967 en que apareceu o libro, por urxencias nobilísimas que confudíamos coa lírica. Ben está que os críticos e os profesores, tantas veces voluptuosos na confusión, entoemos a palinodia.
Convén, digo, ler de novo, e demoradamente, estes poetas dos 60. Poetas que naceron entre o 1930 e o 1945 -Novoneyra e Manuel María, os veteranos; Arcadio López Casanova, o máis novo,- porque eles foron, realmente, a primeira promoción de posguerra, os que viviron -os máis vellos- a Guerra Civil sin consciencia participante, e os que soportaron, todos, unha guerra abominable. non vou dar a nómina destes poetas, porque xa vén nos libros. Quéiran ou non, estes poetas que durante tantos anos foron “a nova poesía galega”, son hoxe materia do BUP e de teses de doutoramento. Son, hoxe, os mestres máis vellos, cun maxisterio oculto que convén recuperar e poñer en destaque. Chegou, pois, o momento das lecturas demoradas e as valoracións xustas. A de Salvador García-Bodaño entre elas, mesmo que fose só polo feito de ofrecernos aquí un corpus total, ordeado e depurado, do seu labor.
Evidentemente, non é un prefacio o lugar cabeato para facer o estudio desta promoción, pero a tarefa está marcada. Xosé Luís Franco Grande escribiu a crónica daqueles tempos, a traxectoria persoal súa e dos seus compañeiros. anécdotas e peripecias, desercións, desalentos, afrontamentos e alianzas: un grupiño de estudiantes arredor do maxisterio socrático de Ramón Piñeiro, logo tan denostado por algúns, que cumplían sen sabelo a esixencia xeracional de enfrentamento cos mestres. Poetas namorados, iracundos, soñadores dunha Galicia Por Redimir, e dispostos a poñer as mans no esforzo. Moi axiña divididos en grupos: uns baixo as bandeiras do marxismo ou da revolta dos colonizados, fieles os máis a unha proposta socialdemócrata ou democristián que vemos hoxe tan vencida como a outra. Todo nunha Compostela agraria, coa feira dos xoves en Santa Susana como ritual labrego e memoria das orixes. E unha Compostela académica, precaria e as veces heroica, loitando para sobrevivir. E a maina ferocidade eclesial nas presencias ensotanadas polas rúas. E o medo en cada canto, pensando sempre en sombras axexantes. E longos paseos, e viños ata despois da medianoite -a Compostela destructora de que falou alguén, e da que agora Salvador García-Bodaño é cronista, memoria e testemuña.
Eran poetas que xurdían da nada, e percuraban a toas uns mestres, uns libros, unha axuda para facer o análise da situación e saber de onde viñan e cara onde tiñan que avanzar. Os libros de Galaxia deprendéronlles unha lección de urxencia da filosofía existencial e tan ben o existencialismo que aquel desacougo finxido resultaba verdadeiro. Pasaron logo pola ardentía do realismo social (realismo stalinista, con toda claridade), pero non todos, e sumiuse logo a maioría nun silencio longo de cáseque dez anos. Tivemos todos a impresión de que era unha “xeración perdida”, un grupo desfeito, canso, desnortado, probado de máis polas decepcións e as carencias. Alguén, posiblemente eu mesmo, apúxolles o alcume de “poetas- opositores”. Realmente, moitos gañaron cátedras e canonxías brillantemente. E aposentados nas súas cadeiras, reanudaron a súa obra -a obra que agora van ofrecendo-, a modiño, ou con presencias caudais coma este libro.
Nunca se tiveron por mestres nin quixeron facer escola. Individualistas, desacougados, xenerosos, solidarios e lúcidos, mantiveron teimosos a individualidade da súa obra, de xeito que o falar de “promoción dos 60” referímonos máis ben a simplificacións cronolóxicas que a identidades estilísticas. Desde moi axiña marcáronse entre eles diferencias considerables sobre a función da literatura e sobre os modelos que conviña seguir. Quixeron ter amigos, e non discípulos. Non predicaron nunca, fora dalgún que tomou a prédica por esixencia ética -e poida que tivese razón. Velaí están, e dalgún, tristemente, só o seu nome: Arcadio, Ferrín, Graña, Xohana Torres, Avilés, Novoneyra, Manuel María... Chegóulles o tempo de ofrecer a primeira entrega das súas “Obras Completas”. Como esta de Salvador García-Bodaño.
Nos que seguíamos de lonxe a súa aventura, con desesperanza certa diante aquel silencio tan sostido e inexplicable, íase esvaíndo a lembranza duns libros e duns poemas de presencia que parecía efímera. Ata que no ano 1976 apareceu “Con pólvora e magnolias”, de Méndez Ferrín; e, no mesmo ano, “Mesteres”, de Arcadio López-Casanova; e no 1978 “Tempo de Compostela», de García-Bodaño. E seguiron logo, “Estacións ó mar”, de Xohana Torres, no 1980, e no 1980 publicou Bernardino Graña “Se o noso amor e os peixes...”. E no 1981, Manuel María publicaba un libro insólito dentro do seu labor, e sen dúbida o seu mellor poemario: “Poemas da labarada estremecida”. E voltara xa de Colombia Antón Avilés de Taramancos. E facía Novoneyra as súas experiencias de poesía visual. E entón, si, había soldadura entre os poetas novos e os que poideran ter sido os seus mestres.
«Compostela» é para min o libro máis intenso de Salvador García-Bodaño. Gústame máis este título que o que o autor escolleu, “Tempo de Compostela”, para erguer un homenaxe de amor á cidade do misterio, “de par da excelsa tumba construída”. Maxino que é libro que vai medrar co tempo. Novos e novos poemas van agromar arredor del. E Compostela terá o seu poemario, un roteiro de sombras polas que van e veñen outras sombras, nomes amados, mestres que están xa da outra banda da vida, unha santa compaña axexante nas longas prazas que coidamos baleiras, e as pedras frorecidas, vida sobre morte, sustancia mineral fecunda e sempre virxe, coma unha Deusa-Nai. Ensotanados mortos baixo sinos de bronce choco; os cabalos de pedra ceibes polas rúas, flaxelando as sombras con crinas de auga escura, como Salvador os víu. Moitos monsieures de tódalas Francias chegando en romerías interminables, co señor D’Allier como capitán. ¡Que grandísimo libro, que gran poema de amor a Compostela vai construíndo Salvador García-Bodaño pedra a pedra, verso a verso! Se estivese nas miñas mans, se eu fose un deus daqueles do tempo antergo, deuses sen crueldade, gostadores do amor, do viño e dun poema ben medido, regalaría ó meu amigo Salvador mil vidas por vivir, para que deixase en cada unha un feixe de poemas traballados en pedra de auga e sono, como a cidade ilustre, a máis pecha e a máis aberta cidade do mundo. “E o alcool enchendo as noites sen espranza”. Algúns destes poemas de Compostela deberíanse inscribir sobre a pedra gra arrincada do Pico Sagro, pedra dourada de carriza e liques, letras de bronce nesta pedra rexa, dicindo, por exemplo: “miña dona de pedra ben labrada”, que ben val as donas de doce carne neste outono melancólico dos cincoenta anos que xa pasaron riba de nós.
E tanto coma estes poemas de pedra estimo eu os poemas de circunstancias que neste volume primeiro das súas Obras Completas axunta Salvador baixo o título de As palabras e os días. Poemas que naceron ó azar dunha conmemoración -espléndido soneto o publicado no vintecinco aniversario da fundación de O Galo. E os máis mellores aínda que adicou en homenaxe a figuras míticas e a sombras maxistrais ou mestres afortunadamente vivos de todos nós. O poema a Rosalía no primeiro lugar, e o adicado a Otero, e o de Maside, e o de meu tan lembrado Fermín Penzol, o de Paco del Riego, os adicados ós meus mestres, tan disímiles e complementarios: Piñeiro e Luís Seoane. Poemas todos, e os que non cito, por non facer a nómina interminable. Poemas nominados que dan a medida cabal da xenerosidade cordialisima e do talento de Salvador, da súa gratitude ós mestres a quen tanto debemos e algúns ata lles debemos todo. O lector ten a impresión de que non hai no país homenaxe, festa cívica, conmemoración xusta ou celebración memorable na que non estea Salvador García-Bodaño, sempre movilizado por toda causa xenerosa, cun poema maxistral. Poesía esta, sen dúbida, de circunstancias, pero só polo feito de que foi a circunstancia a que moveu a preguiza deste poeta preguiceiro, capaz de pasar quince anos sen publicar un libro, pero que non deixa de levar o seu contributo de gratitude a quen a merece. E cando falo de “poeta preguiceiro”, que non mo tome Salvador a mal, que por tal non o dixen, que só quería lembrar unha frase de Schlegel: “A preguiza é a nostalxia do Paraíso orixinal”.
Poeta de obra relativamente escasa -velaí o traballo de trinta anos-, poeta abundante en dispersos, inéditos e fantasmais, en poemas perdidos en follas e abecedarios que ninguén encontra, en edicións perfectísimas que poucos poden mercar -Salvador ten a cortesía de facer decontado unha edición asequible-, todo esto contribúe a facer deste volume unha festa para o lector. Poeta civil tamén, que estivo e está aínda no centro mesmo de toda a actividade cultural galega e no que esta actividade ten de política no sentido menos continxente do termo. Poemas seus, inflamados, incitantes, naqueles anos de loita e de esperanza, cando pensabamos que de nós dependía a supervivencia de Galicia. Carreiras polas rúas cos “grises” alancando acorados tras dos estudiantes en desorde público; reunións clandestinas con poetas clandestinos que lían poemas clandestinos; chamadas da Comisaría e algunha noite perdida nas ergástulas. O gozoso descubremento de que existía a esperanza. Salvador García-Bodaño, poeta -e gran poeta-, animador de empresas culturais, brillante articulista, testemuña dunha época de Compostela, presencia singular e dominante entre as pedras ilustres da cidade sepulcral.
Poeta civil, pero tamén poeta erótico, e esta é outra das máis gozosas revelacións destas Completas. Os “Poemas de amor a Xulia” constitúen un libro inédito, un galano máis para o lector, unha confesión luminosa dun home feito que atopou a calma namorada tantas veces presentida e tantas negada, cando aínda era tempo e sazón. Amor que alza sobre o tempo derrotado os corazóns, por sempre victoriosos. Fermosísimos sonetos de amor, dos mellores que se teñan escrito na nosa lingua, pero tamén poemas impecables de factura máis libre, rebeldes á disciplina estrófica. Poemas de emoción refreada cunha calma de deus vello tras das paixóns feroces, xenesíacas. Amor feito sosego silencioso, soidade compartida, trunfo sereo sobre todo o que na vida podería ferirnos, aldraxarnos, de non existir ese amor. Amigo Salvador, como te entendo... Cantas palabras de victoria nestes poemas que ben quixera eu ter escrito, se poeta fose, que é gracia que o ceo non me deu. A revelación en suma -suma de revelacións- dun dos poetas eróticos máis intensos que en galego teñan escrito desde que o galego existe. E, de novo na lembranza, espléndidos poemas de amor serodio e maino de poetas desta xeración: Bernardino, meu amigo, e Manuel María na súa labarada estremecida. Amor, nalgún caso, que chegou tarde, pero non a destempo, cando aínda era esperado: unha néboa doce sobre as feridas da alma.
E, con todo, coa perfección e a tensión íntima destes poemas eróticos, queda sempre na memoria do lector a impresión de que hai aló no fondo, no ánimo do poeta, un pudor, unha contención un tanto turbadora, frialdade exterior para que a borralla manteña a labarada no seu límite xusto, para que nada sexa en exceso, e menos neste xogo perigoso da intimidade exposta ós máis.
Sempre, en tódolos poemas de Bodaño, hai unha impresión de contención axustada que nalgún caso podería semellar frialdade -frialdade en contraste co aceso e flamexante da expresión. As veces, con estes poemas na man, pensa un naqueles poetas de finais do XVIII- os meus preferidos: os prerrománticos ingleses ou alemáns-, nos que a razón loitaba sen esperanza por refrear todo exceso sentimental, como prevendo os excesos do Romantismo que viña, unha retórica enfática do sentimento impudicamente exhibido a todos.
Poemas perfectamente construídos -sempre están primorosamente construidos os poemas de García-Bodaño-, con simetrías formais, sabias arquitecturas axustadísismas cos mínimos desprazamentos semánticos para que a carga vivencial do poema se manifeste. Poemas arquitectónicos, mesmo no xogo visual das ringlas e os encabalgamentos nos retrousos desprazados ás marxes, na linealidade axustada dos pés crebados. Impecables construccións visuais como as daquel poema que foi bandeira na longuísima noite de pedra:
"Eu sei que en cada tumba
atópase unha espada
agardando.
Eu sei que en cada morto
pervive un berro
agardando...”
Esta valoración do poema como obxecto visual percibímola tamén noutros poetas desta promoción, e en Novoneyra de xeito moi notable, nos seus cantos civiles, antes de que encetase a súa aventura de poesía visual que poida que sexa consecuencia daquel rigor constructivo -perpiaño sobre perpiaño- do Viet-Nan-canto. Versos e retrousos en compactas fileiras, xeometrías de precisión, paralelismos rigorosos, e, no caso de García-Bodaño, a preocupación pola perfección milimétrica do poema, unha coutada contra calquera desborde sentimental. Terá algo que ver nesto a súa formación plástica, a súa cultura visual formada na contemplación de harmonías de líneas e de cromatismos, baixo a disciplina do marco -Bodaño é tamén un dos homes que máis saben de pintura e de museística no país. E o contraste entre aquel “pulo da esperanza” e o “fondo elexíaco” que viu moi ben Ramón Piñeiro nestes poemas, nun xogo dialéctico, harmonía de contrarios. Poesía feita de contrastes acordados -conceptos e líneas- nun intento de conter o sentimento que se desmanda.
E están logo os xogos líricos que dan medida irónica de esta perfección constructiva: cantigas de forma inmóvil, paralelismos nos que o poeta fai unha recreación entre erudita e xovial das formas e da língua dos cancioneiros medievais. Cantigas de maldizer como aquela da dona piadosa, e a deliciosa imitación da morte de amor, e os vilancetes ó xeito barroco, como os que cantaban finxidos pastores nosos nas catedrais de Castela no século XVII. Exercicios de versatilidade, coma se o poeta quixese poñer a proba os seus recursos.
Temos aquí a obra de trinta anos, cáseque a mitade da vida dun home. Pero, por baixo destes poemas, latexan uns azos, unhas emocións, unhas lembranzas, e sombras amadas e perdidas, mestres xenerosísimos, e unha cidade inmensa e ás veces mínima, de auga, e pedra, e néboa, e tellados florecidos, e músicas insomnes que veñen de espacios inencontrables: a música da auga nos canos dos tellados, uns pasos de morte que deixan calco nas lousas do chan. Encontrarnos o misterio, do que sae todo, mesmo a poesía, que é fundamentalmente misterio. E encontramos a Salvador García-Bodaño, esculcador do misterio dunha cidade insólita.
Basilio Losada, Universitat de Barcelona
(In Limiar a Obra Poética , 1993)