O ruído sorprendeunos na cama. Un por un habitou os soños e puxo a todos nos peitorís das casas. Só Ramón Ruibal estaba esperto no recibidor aceitando os gonzos da porta tras lle ter feito o amor á súa muller coa ardencia rutineira de sempre. Foi el quen primeiro adiviñou o ocorrido.
        Xa ninguén conciliou o soño porque todos, no seu desvelo, prognosticaban a quiniela do asasino. A vítima estaba cantada. Mesmo os animais domésticos e os nenos non o dubidaron e recoñeceron o presaxio. Era tan excesiva a zuna que todos lle dispensaban á vítima que máis que un asasinato elemental aquilo era o linchamento unánime dos desexos.
        Non sendo o sepultureiro e o cura estranxeiro, que tivo que vir de Portugal porque don Ambrosio se negou cunha rotundidade insubornable, ninguén asistiu ao enterro.
       Lito, o xuíz de paz, esa noite finxiu o soño porque non lle apetecía acudir ao monte a unhas horas tan intempestivas para atestar a morte feliz do ser execrable, e así, cando a súa muller o advertiu do estrépito, el aproveitou os relampos distantes dunha treboada para xustificar aquel disparo verdadeiro.
       - Durme, muller, que non foi nada-. E mentres ela ía á cociña a beber un pouco de leite, el enterrou un berro na almofada: ¡Que se amole, o maricón!. Despois intentou durmir un soño imposible porque axiña Manuel e Santiago, os dous xoves gardas civís que estaban destinados alí como podían estalo en calquera outra parte do mundo, bateron primeiro cos cotenos e, como el non acordaba, case remataron por desgonzar a porta a empurróns.
        Cando por fin saíron os tres no medio da noite, o reloxo da igrexa perdía as badaladas das dúas da madrugada e deixaba un zunido de cobre no aire. Na rúa estalaban as primeiras gotas da chuvia e, coas sacudidas da treboada, a luz comezou a tremelicar nas casas ameazando con irse dun momento a outro.
        María, a muller de Lito, prendeu o lume e puxo oído á percusión da chuvia. Somerxeu a ollada na faísca sen poder facer outra cousa que agardar, nunha espera de medos e vaticinios, polo desenlace do acontecido. Sabía que aquel disparo tal vez lle arrebatara a vida a seu pai e non lle doía tanto a súa morte como a alegría interior que sentía só de barruntar na súa posibilidade.
        Ás dúas e media, como se o tempo non importase, un home enchoupado cruzaba a praza tranquilamente abrazado a unha escopeta e detíñase para prender un cigarro co seu chisqueiro de ascua. Malia que a escuridade lle esborranchaba o rostro, todos coñecíano e encubridoramente apagaron as luces dentro das casas como se non fosen a velo, pero quedaron detrás das cortinas confirmando a soidade do vello alcalde que volvera para consumar o que todos había tempo viñan desexando. E ninguén o vira, segundo certificou Lito no xuízo sumario que se celebrou ao día seguinte do enterro, nin sequera a parella da garda civil que, para evitar ao máis que presumible asasino que baixaba do monte, agacháronse detrás dunhas matogueiras porque eles tamén aplaudían a súa actitude e non o querían ver.
        Incluso a señora Filomena, que sempre fora crente deica á tortura, prohibiuse por unha vez na vida, non mentir, senón non dicir toda a verdade e xamais confesou que vira ao seu vello irmao no centro mesmo da praza fumando cunha chulería adolescente, alleo á vida e a calquera outra preocupación que non fose exhibir a súa acción infame. E a pobre, con esa coita e a conciencia sucia de pecar, viu o camiño expedito para someter a fermosura ignorante e abrancazada das súas carnes aos vicios desaprensivos da cama. A partir de entón, pagou de sobra a súa abstinencia eucarística de tantos anos e entregouse sen reparo, con vocación de ninfómana, á arte dos orgasmos. E esa paixón duroulle o que a vida: un cuarto de século.

        A  mañá do asasinato, Primitivo colleu o autobús en Ourense sen lle dicir nada á súa filla e foi á aldea coa decisión que tomara anos atrás cando se soubo todo.
        A el, dende o día no que por prescrición médica lle vetaron o traballo, xa pouco lle importaba. Como á meirande parte dos humanos que menoscabaron os ósos nas leiras, o reto de vivir nun piso convertérase nun desterro ateigado de pesadelos domésticos como era o non mexar fóra do váter, nin esquecer as pastillas, nin poder dar gozosas toqueadas logo do xantar porque, segundo o médico, iso era pernicioso para a súa saúde deteriorada.
       Xa ninguén o estimaba como antes cando, tras segar o ouro dos campos, volvía suorento e cruzaba a praza para acudir ao concello abríndose paso por entre unha cerimonia de saúdos verdadeiros. Aquel home que fora respectado por todo o pobo e que altruistamente exercera os oficios postizos de médico, alcalde, practicante e procurador, agora fumaba ás agachadas como un rapaz que o fai cunha paixón de cobiza e odiaba aos vellos que vivían o eufemismo dunha terceira idade de balnearios con bailes denigrantes asistidos por obxectores de conciencia. E como fora educado para o traballo desaforado, agora que era un pensionista de oitenta anos, avergonzábase de que o visen leceroso, sen facer nada, e cando pasaba xente pola alameda, el, detrás das árbores, ocultaba a súa inactividade remunerada.
       Matilde, a súa muller, aínda sen ser suicidio había dous anos que tivera unha morte voluntaria. El gustaba de lembrar a súa honrosa decisión cando unha mañá de inverno, farta da súa ociosidade e agoniada pola nostalxia e polo remorso de ter parido ao seu fillo maior, ela tamén tomaba o autobús das seis da mañá e, a furto, decidía morrer na horta baixo un estrato de xeada. Sen máis roupa que un camisón, brandía o sacho e escaravillaba a terra ata que caía fulminada polo bronquios e o frío. A mediodía, atopárona tendida no medio dos regos que fozara no seu afán derradeiro e Primitivo non chorou a súa morte porque viu o asomo vexetal dun sorriso despuntar entre os seus beizos morados e envexoulle a súa sorte. Pero el, home de promesas, antes de seguir ese camiño tiña que esperar a que o ser abominable abandonase o cárcere. Só el tiña dereito a facelo e durante eses cinco anos de condena esperou impaciente tocado pola única preocupación de que non lle alcanzase a vida para matalo.

       A  Primitivo os fillos vendéranlle practicamente tódalas terras e el asistira á venda de cada finca como á extirpación dunha extremidade do seu corpo. Xa só lle quedaban tres das oito casas que no seu día tivera: a casa na que vivía a súa neta María con Lito, a casa do monte e a máis vella de todas, xunto ao cruceiro, que era a súa de toda a vida e que grazas á súa teimosía indómita conseguira afastar dos negociantes. Por iso, a noite do asasinato, ás tres e dez da madrugada, tras depositar a pirola rebandada na porta de Federico Lavandeira sen pretender outra cousa que unha absolución póstuma, Primitivo alegrouse de entrar na súa casa de sempre como se o fixese nun pazo: quitou o gabán, apoiou a escopeta no aparador rillado pola couza e coa leña antiga que había no alpendre fixo o derradeiro lume da súa vida.
        A esa mesma hora na casa do monte, Lito daba fe con vómitos de repugnancia da morte do seu sogro. Fora castrado. Tiña os testículos na boca e regalada a ollada. O peito estaba perforado pola munición. E así o meteron na caixa porque ninguén quixo nin tivo o valor para amortallalo. Contaba cincuenta e oito anos de vida estragada.

        Esa noite, acompañado polo ruxir da leña ao arder, a Primitivo a dor gastoulle a vida e foi morrendo por dentro paseniñamente e, cando amenceu, co canto madrugador dos primeiros galos e aínda quente polo lume vivo no rostro, espiuse e botouse á horta empurrado por unha vontade que xa non lle pertencía, e co sacho comezou a rabuñar na terra os últimos regos da súa existencia.
       A diferenza de Matilde, el non foi quen de perseverar o sorriso alén da vida e morreu triste, esgazado, porque, despois de todo, o ser execrable que violara á neta de Federico Lavandeira era o seu propio fillo